Fryslân: verschil tussen versies

'''Fryslân'''

<br>Fryslân telt momenteel 647.696 inwoners (stand van 30 september 2011).  

'''Ligging'''

<br>In het oosten wordt Friyslân begrensd door de provincies Groningen en Drenthe, in het zuiden door de provincies Overijssel en Flevoland, in het zuidwesten door het IJsselmeer en in het westen en noorden door de Waddenzee en buiten de Waddeneilanden door de Noordzee.

Door de '''[[Afsluitdijk]]''' is Fryslân verbonden met de provincie Noord-Holland.

<br>De Friese waddeneilanden Vlieland, [[Terschelling]], [[Ameland]] en [[Schiermonnikoog]] zijn bereikbaar met [[veerdiensten in Friesland|veerdiensten]]. Vanuit [[Harlingen (stad)|Harlingen]] naar Vlieland en Terschelling, vanaf de pier bij [[Holwerd]] naar Ameland en vanuit [[Lauwersoog]] naar Schiermonnikoog.

 

Qua totale oppervlakte (land + water) is Friesland de grootste provincie van Nederland en qua landoppervlakte is het de derde provincie.

Fryslân is door de '''[[Vereniging Nederlands Cultuurlandschap]]''' uitgeroepen tot '''mooiste provincie van Nederland''' (Leeuwarder Courant, 15 juni 2010)

<br>De vereniging '''[[It Fryske Gea]]''' (= het Friese landschap) is de provinciale natuurbeherende instantie.

Fryslân heeft een open landschap en is waterrijk. Het Friese landschap bestaat uit negen verschillende landschappen:

<li>het '''[[Waddenzee|Waddengebied]]'''

<li>de  '''[[zuidoosthoek]]'''

<li>het '''[[terp|terpengebied]]''' van '''[[Kwartieren van Friesland|Oostergo]]'''

<li>het '''[[terp|terpengebied]]''' van '''[[Westergo]]''',

<li>het '''[[Friese meren|Lage Midden]]'''

<li>de '''[[Veenpolders]]'''

<li>het pleistocene '''[[Gaasterland (streek)|Gaasterland]]'''

<li>de '''[[Friese Wouden|Noordelijke Wouden]]'''

<li>het '''[[Bedijkingslandschap]]''' (= '''[[Marne (slenk)|Marne]]''', '''[[Het Bildt]]''', '''[[Middelzee|Nieuwlanden]]''' en '''[[Lauwerszee]]''')

<br>In Friesland liggen vier '''[[nationale parken]]''':

 

'''Fryslân'''

Op '''1 januari 1997''' werd de officiële naam van de provincie door de Friese [[Provinciale Staten]] veranderd van 'Friesland' in '''[[Fryslân]]'''.

<br>In november 2004 besloot het Ministerie van Binnenlandse Zaken erop toe te zien dat de officiële naam van deze provincie in overheidsstukken ook consequent wordt gebruikt.

In het dagelijks spraakgebruik in de rest van Nederland wordt echter nog steeds veelal de Nederlandstalige naam Friesland gebruikt.

 

'''Heitelân'''

"It Heitelân" (Nederlands: ''Het vaderland'') is voor ''Friezen om utens'', Friezen die buiten Fryslân wonen, een veel gebruikte term om de eigenheid van de provincie Fryslân mee aan te duiden. Hij wordt vaak gebruikt om de sterke emotionele band met Fryslân aan te geven.

 

Een lied met de naam ''It Heitelân'' werd geschreven door J.L. van den Burg en muzikaal ondersteund door J. Lindeman. Vlak na de Tweede Wereldoorlog gingen er stemmen op om het huidige volkslied van Friyslân (tekst van dr. Eeltje Halbertsma), <strong>"De âlde Friezen"</strong> (Nederlands: ''De oude Friezen''), te vervangen door eerstgenoemd lied. De reden hiervoor was het karakter van het bestaand <strong>volkslied</strong>. De tekst zou zich in zijn 19de-eeuwse terminologie teveel associëren met de toen recent in diskrediet gebrachte "bloed- en-bodem"-filosofie. Een nieuwe generatie erkende echter toch het belang van en de genegenheid voor het wijd verbreid bekend zijnde Frysk Folksliet.   

<br>'''Van ongeveer 400 vj. tot 200 vj.''' begon langzamerhand een protofriese cultuur te ontstaan met '''[[terp]]en''' tussen '''[[Vlie]] en [[Eems]]'''. De bewoners werden door de Romeinen '''[[Frisii]]''' genoemd. De aanwezigheid van de '''[[Romeinen in Friesland]'''] begint met de Romeinse generaal '''[[Drusus]]''' als hij in '''12 vj.''' zijn campagne in '''[[Germanië|Germania]]''' aanvoert.

<br>Aan het begin van de ['''[Middeleeuwen]]''' strekte Friesland zich uit van het '''[[Zwin (zeearm)|Zwin]]''', bij wat nu de Belgische grens aan de kust is, tot aan de rivier '''[[Wezer]]''' in Duitsland. In de '''7e eeuw''' was het onafhankelijk. Het begin van de '''8e eeuw''' is bekend vanwege de''' Friese koning [[Radboud (koning)|Redbad]]''', die tegen de Franken ten strijde trok en van de missionaris '''[[Bonifatius (heilige)|Bonifatius]]''', die bij Dokkum werd vermoord in 754.

<br>Na de inlijving bij het '''[[Frankische Rijk|Frankenrijk]]''' bestond Friesland, volgens de '''[[Lex Frisionum]]''' (=de Friese wet), uit drie delen:

<br>Een deel van Friesland viel rond het jaar '''1000''' onder de '''graven van [[Holland]]'''. De overige delen hadden in die tijd over het algemeen een grote zelfstandigheid, omdat geen enkele graaf of hertog het gebied onder controle kon krijgen.

<br>Een invasie bij Stavoren (1345 Slag bij Warns) door de Hollandse graaf Willem IV werd door de Friezen verijdeld. Zij verdedigden hun "vrijheid" met succes.

<br>In de '''14e eeuw''' kreeg de stad [[Groningen (stad)|Groningen]] steeds meer macht in het deel van Friesland tussen Lauwers en Eems. In de '''15e eeuw''' werd [[Ulrich I van Oost-Friesland|Ulrich Cirksena]] Graaf van Oost-Friesland.

<br>De nieuwe tijd begon voor Friesland met de laatste [[Fries-Hollandse oorlog]] (1515-1524).

<br>In 1524 wist keizer Karel V aan Friesland zijn wil op te leggen.  

<br>In '''1581''' kreeg Friesland '''weer een autonome status'''. De '''[[Admiraliteit van Friesland]]''', opgericht in '''1596''', was één van de [[Admiraliteit]]en ten tijde van de [[Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden]].

<br>Onder leiding van Friese Stadhouders, nazaten van Jan van Nassau, vocht Friesland mee in opstand tegen de Spaanse Koning Filips II.

<br>Na het kinderloos overlijden van Oranje-stadhouder Willem III in 1702 en het Tweede Stadhouderloze Tijdperk werd de Friese Nassau-stadhouder Willem IV als prins van Oranje, stadhouder van de hele Republiek.

<br>In '''1795''' werd de Republiek overvallen door Frankrijk en raakten de reuplieken van de Nederlanden hunzelfstandigheid kwijt.

<br>Na de Bataafse Republiek (1795-1806) en het Koninkrijk Holland (1806-1810) werden de Nederlanden onder keizer Napoleon Bonaparte ingelijfd bij Frankrijk.

<br> Door beëindiging de Franse overheersing werd Nederland in 1813 weer zelfstandig. Na de Slag bij Waterloo in 1815 werd tijdens het "Wener Congres" het Koninkrijk der Nederlanden gevormd met als staatshoofd Koning Willem I.

Friesland maakt sindsdien als provincie deel uit van het Koninkrijk.   

De talen die het meeste worden gesproken in de provincie zijn het [[Westerlauwers Fries|Frysk]] (Fries) en het [[Nederlands]]. Het Frysk heeft de status van minderheidstaal en wordt naast het Nederlands als een officiële landstaal erkend onder het Europees Handvest voor regionale talen of talen van minderheden. De taal wordt beperkt gebruikt in de rechtspraak en het onderwijs, en in ruimere mate door (een aantal) overheden en media, en met name voor de radio en op de TV.

<br>'''Dialecten in Friesland'''

Behalve het Standaardfries heeft het Fries ook een aantal dialecten, zoals: '''Aasters''' op Terschelling, '''Hindeloopers''', '''Schiermonnikoogs''', '''Kleifries''', '''Woudfries''' en '''Zuidwesthoeks'''. De dialectonderscheiden zijn echter aan het verdwijnen en de eerstgenoemde dialecten moeten als uitgestorven worden beschouwd.

<br>In de Friese steden spreken alleen zij die van het plattelands zijn ingekomen (onderling) Fries. '''Stadsfries''', een Nederlands dialect met sterke Friese invloeden, is daar vanouds de volkstaal die echter langzaam verder vernederlandst. Aan dit <strong>''Friese Nederlands''</strong> zijn enkele andere dialecten verwant als: '''Amelands''', '''Bildts''' en op Terschelling '''Midslands'''.

<br>Alle plaatsen in Friesland hebben slechts één officiële naam. Dat is de naam die in bijvoorbeeld notariële akten en in de Gemeentelijke Bbasisadministratie en in de Basisregistraties Adressen en Gebouwen wordt gebruikt. Dat is in de meeste gevallen de Nederlandse naam, in zeven gemeenten '''Dantumadiel''', '''Tytsjerksteradiel''', '''Ferwerteradiel''', '''Menameradiel''', '''Boarnsterhim''', '''Littenseradiel''' en '''Ljouwerteradiel''' hebben alle plaatsen echter de Friese naam als de officiële naam.

De meeste gemeenten geven echter beide namen aan op de plaatsnaambordenborden.

<br>Minister Piet Hein Donner van Binnenlandse Zaken heeft op 12 februari 2011 bij [[Omrop Fryslân]] aangekondigd dat er een nieuwe Friese taalwet komt. Deze wet garandeert iedereen het recht om in de provincie Friesland zelf te kiezen voor de Nederlandse of de Friese taal in het contact met de overheid of in de rechtszaal. Een onderdeel van de wet is de introductie van een Raad voor de Friese taal. Deze raad kan bijdragen aan het stimuleren en waarborgen van het gebruik van de Friese taal.

De Friese cultuur wordt gekenmerkt in vele maatschappelijke facetten.

<Naast de eigen taal Frysk, kenmerkt de cultuur zich ook door een sterk bewustzijn van eigen identiteit, die o.a. wordt vormgegeven in de '''Friese letterkunde en kunst'''.   

<br>Tot een overzicht van de Friese schrijvers en dichters behoren zeker de Friese renaissanceschrijver '''Gysbert Japicx''' en  de vele vooraanstaand dichters uit de 20e eeuw, zoals bijv. '''Obe Postma''', mr. Pieter Jelles Troelstra en Fredde Schürer. De Friese letterkunde heeft vele romanschrijvers en prozaïsten voortgebracht. Naar Gysbert Japix en Obe Postma is een Friese literatuurprijs genoemd.

br>De Friese Elfstedentocht is uitgegroeid tot een nationaal evenement in Nederland.