Friese stoomgemalen en Fryslân: verschil tussen pagina's

Uit Wouda's Wiki
(Verschil tussen pagina's)
VisueelWikitekst
imported>Cierick Goos
kGeen bewerkingssamenvatting
 
imported>Jan Pieter Rottine
Geen bewerkingssamenvatting
 
Regel 1: Regel 1:
Stoomgemalen in Friesland.
'''Fryslân''', in het nederlands: '''Friesland''', is één van de twaalf Nederlandse provincies.  
(gegevens uit het archief van Wetterskip Fryslân, foto's: Tresoar)


=='''1853'''==
<li>'''Algemeen'''
<br>'''Fryslân'''
<br>Fryslân telt momenteel 647.696 inwoners (stand van 30 september 2011).
<br>De '''hoofdstad is Leeuwarden'''.
<br>Zowel het '''Frysk''' (Fries) als het Nederlands hebben in de provincie de status van '''officiële taal, c.q. bestuurstaal'''.


In de gemeente Hemelumer Oldephaert en Noordwolde wordt in 1853 een meer, de Flait, drooggemalen in opdracht van Jonkheer J.H.F.K. Gerlacius van Swinderen.
<li>'''Geografie'''
Hij gebruikt hiervoor het eerste stoomgemaal in Friesland.
Het gebied valt later onder Waterschap Ymedam (1923-1972).
Het stoomgemaal wordt in 1925 afgebroken en vervangen door een elektrisch gemaal.


[[Bestand:Ymedaam_stoomgemaal_1920-1940.jpg |400x223px|link=]]
'''Ligging'''


=='''1858 het 4de en 5de Veendistrict'''==
De provincie Fryslân ligt '''in het noorden van Nederland'''.
<br>In het oosten wordt Friyslân begrensd door de provincies Groningen en Drenthe, in het zuiden door de provincies Overijssel en Flevoland, in het zuidwesten door het IJsselmeer en in het westen en noorden door de Waddenzee en buiten de Waddeneilanden door de Noordzee.


In de Polder van het 4de en 5de Veendistrict wordt al vroeg gebruik gemaakt van stoombemaling.
Door de '''[[Afsluitdijk]]''' is Fryslân verbonden met de provincie Noord-Holland.
Het stoomgemaal staat onder Tjalleberd en wordt weer afgeschaft in 1868.
<br>De Friese waddeneilanden Vlieland, [[Terschelling]], [[Ameland]] en [[Schiermonnikoog]] zijn bereikbaar met [[veerdiensten in Friesland|veerdiensten]]. Vanuit [[Harlingen (stad)|Harlingen]] naar Vlieland en Terschelling, vanaf de pier bij [[Holwerd]] naar Ameland en vanuit [[Lauwersoog]] naar Schiermonnikoog.


Om de provincie te onderscheiden van [[Noord-Friesland|Noord-]] en [[Oost-Friesland]] en de [[Landkreis|Kreis]] [[Friesland (district)|Friesland]] in het [[Duitsland|Duitse]] [[Nedersaksen]] wordt de provincie in wetenschappelijke kringen ook wel vaak aangeduid als [[Westerlauwers Friesland]].


=='''1861 waterschap Veenpolder'''==
Qua totale oppervlakte (land + water) is Friesland de grootste provincie van Nederland en qua landoppervlakte is het de derde provincie.


Het waterschap Veenpolder van Echten bouwt een stoomgemaal aan het Tjeukemeer. Besloten wordt het gemaal eerst aan de droogmaking van het gebied te zetten.
<li>'''Landschap'''
Als dat een feit is, zal het stoomgemaal later aangepast worden.
Met het oog hierop wordt er alvast een tweede stoomketel aangeschaft. Met de bouw van het gemaal wordt in 1859 begonnen en in 1861 in gebruik genomen. Als adviseur bij de bouw is opgetreden civiel ingenieur jhr. W.J. Backer te Amsterdam.
Het "stoomvijzelwerktuig" wordt geleverd door Harmens en Penning te Harlingen.
In 1866 vervangt men de stoomketels, die slecht voldoen, door één nieuwe ketel.
In 1877 wordt het stoomgemaal voorzien van een geheel nieuwe machine en een "dieptastende" vijzel. Het stoomgemaal dient samen met drie molens voor de bemaling van de "ondergronden".
Omstreeks 1900 heeft het gemaal te "weinig vermogen".
Omstreeks 1913-1915 wordt het oude gemaal ontmanteld en afgebroken.
 


=='''1870 De Haskerveenpolder'''==
Fryslân is door de '''[[Vereniging Nederlands Cultuurlandschap]]''' uitgeroepen tot '''mooiste provincie van Nederland''' (Leeuwarder Courant, 15 juni 2010)
<br>De vereniging '''[[It Fryske Gea]]''' (= het Friese landschap) is de provinciale natuurbeherende instantie.


In opdracht van De Haskerveenpolder wordt in 1870 een stoomgemaal gebouwd voor de droogmaking van 450 ha veenplassen onder Oudehaske.
Fryslân heeft een open landschap en is waterrijk. Het Friese landschap bestaat uit negen verschillende landschappen:
Het stoomgemaal wordt geplaatst midden in de droogmaking.
In 1876 zijn de gronden droog.


[[Bestand:Img032b_k.jpg|600×418px|link=]]
<ul>
<li>het '''[[Waddenzee|Waddengebied]]'''
<li>de  '''[[zuidoosthoek]]'''
<li>het '''[[terp|terpengebied]]''' van '''[[Kwartieren van Friesland|Oostergo]]'''
<li>het '''[[terp|terpengebied]]''' van '''[[Westergo]]''',
<li>het '''[[Friese meren|Lage Midden]]'''
<li>de  '''[[Veenpolders]]'''
<li>het pleistocene '''[[Gaasterland (streek)|Gaasterland]]'''
<li>de '''[[Friese Wouden|Noordelijke Wouden]]'''
<li>het '''[[Bedijkingslandschap]]''' (= '''[[Marne (slenk)|Marne]]''', '''[[Het Bildt]]''', '''[[Middelzee|Nieuwlanden]]''' en '''[[Lauwerszee]]''')
</ul>


<br>In Friesland liggen vier '''[[nationale parken]]''':
<ul>
<li>'''Nationaal Park [[Nationaal Park Schiermonnikoog|Schiermonnikoog]]'''
<li>'''Nationaal Park [[Nationaal Park De Alde Feanen|De Alde Feanen]]'''
<li>'''Nationaal Park [[Nationaal Park Lauwersmeer|Lauwersmeer]] (Groningen en Friesland)'''
<li>'''Nationaal Park [[Nationaal Park Drents-Friese Wold|Drents-Friese Wold]] (Drenthe en Friesland)'''
</ul>


In 1908 wordt dit gemaal vervangen door een nieuw stoomgemaal.
<li>'''Naam'''
(Foto via: Jan Kluwer (achterkleinzoon van Albert Kornelis de Groot)


'''Fryslân'''
Op '''1 januari 1997''' werd de officiële naam van de provincie door de Friese [[Provinciale Staten]] veranderd van 'Friesland' in '''[[Fryslân]]'''.
<br>In november 2004 besloot het Ministerie van Binnenlandse Zaken erop toe te zien dat de officiële naam van deze provincie in overheidsstukken ook consequent wordt gebruikt.
<br>Bronnen: ''Ook voor rijk heet Friesland Fryslân'', Leeuwarder Courant, 10 november 2004 en ''Provinciaal Blad van Friesland'', 1996 nr. 7, 28 maart 1996
<br>Schriftelijke publicaties, mededelingenborden, bewegwijzering en dergelijke etikettering tonen in de kop: "Provinsje Fryslân - Provincie Fryslân", waarmee duidelijk aangegeven wordt wat de Nederlandse naam moet zijn.
In het dagelijks spraakgebruik in de rest van Nederland wordt echter nog steeds veelal de Nederlandstalige naam Friesland gebruikt.


=='''1876 het 6de en 7de Veendistrict'''==
'''Heitelân'''
"It Heitelân" (Nederlands: ''Het vaderland'') is voor ''Friezen om utens'', Friezen die buiten Fryslân wonen, een veel gebruikte term om de eigenheid van de provincie Fryslân mee aan te duiden. Hij wordt vaak gebruikt om de sterke emotionele band met Fryslân aan te geven.


De Veenpolder van het 6de en 7de Veendistrict bouwt een stoomgemaal aan de buitenringvaart ter bemaling van de bestaande droogmakingen en de nog droog te leggen gebieden.
<li> '''Volkslied'''
De stoommachine drijft een vijzel aan.
Een lied met de naam ''It Heitelân'' werd geschreven door J.L. van den Burg en muzikaal ondersteund door J. Lindeman. Vlak na de Tweede Wereldoorlog gingen er stemmen op om het huidige volkslied van Friyslân (tekst van dr. Eeltje Halbertsma), <strong>"De âlde Friezen"</strong> (Nederlands: ''De oude Friezen''), te vervangen door eerstgenoemd lied. De reden hiervoor was het karakter van het bestaand <strong>volkslied</strong>. De tekst zou zich in zijn 19de-eeuwse terminologie teveel associëren met de toen recent in diskrediet gebrachte "bloed- en-bodem"-filosofie. Een nieuwe generatie erkende echter toch het belang van en de genegenheid voor het wijd verbreid bekend zijnde Frysk Folksliet.
Omstreeks 1886 wordt het "Tripgemaal" vergroot en er wordt een stoommachine met centrifugaalpomp aan het stoomgemaal toegevoegd.
[[Bestand:Centrifug_Tripgemaal_1912a.jpg|200x150px|link=]]


<li>'''Geschiedenis'''


In 1905 wordt de oude stoommachine met vijzel vervangen door een centrifugaalpomp aangedreven door een [[zuiggasmachine]].
<br>
In 1921 wordt de overgebleven stoommachine met stoomketel vervangen door een Bronsmotor, de oude centrifugaalpomp wordt vervangen door een schroefpomp.
<br>'''Prehistorie en oudheid'''
In de periode 1953-1954 wordt nog een dieselmotor met schroefpomp geplaatst.  
<br>'''Van ongeveer 400 vj. tot 200 vj.''' begon langzamerhand een protofriese cultuur te ontstaan met '''[[terp]]en''' tussen '''[[Vlie]] en [[Eems]]'''. De bewoners werden door de Romeinen '''[[Frisii]]''' genoemd. De aanwezigheid van de '''[[Romeinen in Friesland]'''] begint met de Romeinse generaal '''[[Drusus]]''' als hij in '''12 vj.''' zijn campagne in '''[[Germanië|Germania]]''' aanvoert.
<br>
<br>'''Middeleeuwen'''
<br>Aan het begin van de ['''[Middeleeuwen]]''' strekte Friesland zich uit van het '''[[Zwin (zeearm)|Zwin]]''', bij wat nu de Belgische grens aan de kust is, tot aan de rivier '''[[Wezer]]''' in Duitsland. In de '''7e eeuw''' was het onafhankelijk. Het begin van de '''8e eeuw''' is bekend vanwege de''' Friese koning [[Radboud (koning)|Redbad]]''', die tegen de Franken ten strijde trok en van de missionaris '''[[Bonifatius (heilige)|Bonifatius]]''', die bij Dokkum werd vermoord in 754.
<br>
<br>Na de inlijving bij het '''[[Frankische Rijk|Frankenrijk]]''' bestond Friesland, volgens de '''[[Lex Frisionum]]''' (=de Friese wet), uit drie delen:
<ul>
<li> het '''gebied tussen het Zwin en Vlie'''
<li> het '''gebied tussen Vlie en [[Lauwers]]'''
<li> het '''gebied tussen Lauwers en Wezer'''
  </ul>


<br>Een deel van Friesland viel rond het jaar '''1000''' onder de '''graven van [[Holland]]'''. De overige delen hadden in die tijd over het algemeen een grote zelfstandigheid, omdat geen enkele graaf of hertog het gebied onder controle kon krijgen.
<br>In '''1287 en 1288''' '''veroverde graaf Floris V van Holland West-Friesland'''.
<br>
<br>In '''1287''' vond de '''[[Sint-Luciavloed]]''' plaats. Opéénvolgende stormvloeden scheiden West-Friesland en Westerlauwers Friesland steeds verder van elkaar af, door het effect van vergroting van het scheidende wateroppervlak van Almere, Flevomeer en later het ontstaan van de Zuiderzee.
<br>
<br>Een invasie bij Stavoren (1345 Slag bij Warns) door de Hollandse graaf Willem IV werd door de Friezen verijdeld. Zij verdedigden hun "vrijheid" met succes.
<br>
<br>De overgang tussen Hoge Middeleeuwen en Late Middeleeuwen is een periode waarin een groot aantal '''[[kloosters in Friesland]]''' wordt gesticht.


=='''1878 particuliere droogmakerij van de "Makkumer-, Parregaster- en Workumermeren"'''==
<br>In de '''14e eeuw''' kreeg de stad [[Groningen (stad)|Groningen]] steeds meer macht in het deel van Friesland tussen Lauwers en Eems. In de '''15e eeuw''' werd [[Ulrich I van Oost-Friesland|Ulrich Cirksena]] Graaf van Oost-Friesland.


In de [[particuliere droogmakerij]] van de "Makkumer-, Parregaster- en Workumermeren", door de N.V. Friesche Landaanwinning-maatschappij, wordt in 1878 een stoomgemaal gebouwd.
<br>In '''1498''' probeerde keizer [[Maximiliaan I van het Heilige Roomse Rijk|Maximiliaan van Oostenrijk]] zijn aanspraken op het Friese gebied te verzilveren: hij benoemde hertog [[Albrecht III van Saksen|Albrecht van Saksen]] tot '''Heer van heel Friesland'''. Deze kreeg '''alleen Westerlauwers Friesland''' onder controle. Toen was de opsplitsing van het oude Friesland een feit geworden.
Als er in 1882 daarop een faillissement volgt, wordt het gemaal gekocht door mr. F. A. van Hall.
<br>
In 1912 verkocht hij o.a. het stoomgemaal aan het waterschap.
<br>'''Nieuwe Tijd'''
Volgens een taxatie van machinefabriek Hubert uit Sneek wordt de machine in 1920 er niet beter op. Wel is hij zeer goed onderhouden.
<br>
Het betreft een compound stoommachine van zeer oud model met Meyerse expansie. De machine werkte bij 75 omw./min en 9 Atm. druk en leverde dan 80-85 I.P.K.
<br>De nieuwe tijd begon voor Friesland met de laatste [[Fries-Hollandse oorlog]] (1515-1524).
Ook de stoomketel met twee vuurgangen (waarschijnlijk een Lancashire-ketel) is aan vervanging toe.
<br>In 1524 wist keizer Karel V aan Friesland zijn wil op te leggen.  


De stoommachine werd vervangen door een elektrische installatie met nieuwe pompen.
<br>In '''1581''' kreeg Friesland '''weer een autonome status'''. De '''[[Admiraliteit van Friesland]]''', opgericht in '''1596''', was één van de [[Admiraliteit]]en ten tijde van de [[Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden]].
[[Bestand:Stoomgemaal_Breewar.jpg‎|250x333px|link=]]
<br>Onder leiding van Friese Stadhouders, nazaten van Jan van Nassau, vocht Friesland mee in opstand tegen de Spaanse Koning Filips II.
<br>Na het kinderloos overlijden van Oranje-stadhouder Willem III in 1702 en het Tweede Stadhouderloze Tijdperk werd de Friese Nassau-stadhouder Willem IV als prins van Oranje, stadhouder van de hele Republiek.


<br>In '''1795''' werd de Republiek overvallen door Frankrijk en raakten de reuplieken van de Nederlanden hunzelfstandigheid kwijt.
<br>Na de Bataafse Republiek (1795-1806) en het Koninkrijk Holland (1806-1810) werden de Nederlanden onder keizer Napoleon Bonaparte ingelijfd bij Frankrijk.
<br> Door beëindiging de Franse overheersing werd Nederland in 1813 weer zelfstandig. Na de Slag bij Waterloo in 1815 werd tijdens het "Wener Congres" het Koninkrijk der Nederlanden gevormd met als staatshoofd Koning Willem I.
Friesland maakt sindsdien als provincie deel uit van het Koninkrijk. 


De machinist op de foto is de heer Schaap
<li>'''Taal'''
[[Bestand:Stoomgemaal_Breewar_2.jpg‎‎|250x352px|link=]]  
<br>
<br>'''Frysk'''
De talen die het meeste worden gesproken in de provincie zijn het [[Westerlauwers Fries|Frysk]] (Fries) en het [[Nederlands]]. Het Frysk heeft de status van minderheidstaal en wordt naast het Nederlands als een officiële landstaal erkend onder het Europees Handvest voor regionale talen of talen van minderheden. De taal wordt beperkt gebruikt in de rechtspraak en het onderwijs, en in ruimere mate door (een aantal) overheden en media, en met name voor de radio en op de TV.
<br>
<br>'''Dialecten in Friesland'''
Behalve het Standaardfries heeft het Fries ook een aantal dialecten, zoals: '''Aasters''' op Terschelling, '''Hindeloopers''', '''Schiermonnikoogs''', '''Kleifries''', '''Woudfries''' en '''Zuidwesthoeks'''. De dialectonderscheiden zijn echter aan het verdwijnen en de eerstgenoemde dialecten moeten als uitgestorven worden beschouwd.
<br>
<br>In de Friese steden spreken alleen zij die van het plattelands zijn ingekomen (onderling) Fries. '''Stadsfries''', een Nederlands dialect met sterke Friese invloeden, is daar vanouds de volkstaal die echter langzaam verder vernederlandst. Aan dit <strong>''Friese Nederlands''</strong> zijn enkele andere dialecten verwant als: '''Amelands''', '''Bildts''' en op Terschelling '''Midslands'''.
<br>
<br>In het oosten van de gemeente [[Kollumerland]] wordt vanouds, maar afnemend, "westelijk Gronings" gesproken: '''Kollumerlands'''. In het zuidoosten van de provincie, beneden de '''[[Tjonger]]''', wordt vanouds, maar ook afnemend, het aan het zuidwestelijke Drents verwante '''[[Stellingwerfs]]''' gesproken.
<br>
<br>'''Plaatsnamen'''
<br>
<br>Alle plaatsen in Friesland hebben slechts één officiële naam. Dat is de naam die in bijvoorbeeld notariële akten en in de Gemeentelijke Bbasisadministratie en in de Basisregistraties Adressen en Gebouwen wordt gebruikt. Dat is in de meeste gevallen de Nederlandse naam, in zeven gemeenten '''Dantumadiel''', '''Tytsjerksteradiel''', '''Ferwerteradiel''', '''Menameradiel''', '''Boarnsterhim''', '''Littenseradiel''' en '''Ljouwerteradiel''' hebben alle plaatsen echter de Friese naam als de officiële naam.
De meeste gemeenten geven echter beide namen aan op de plaatsnaambordenborden.
<br>
<br>'''Nieuwe Friese taalwet'''
<br>Minister Piet Hein Donner van Binnenlandse Zaken heeft op 12 februari 2011 bij [[Omrop Fryslân]] aangekondigd dat er een nieuwe Friese taalwet komt. Deze wet garandeert iedereen het recht om in de provincie Friesland zelf te kiezen voor de Nederlandse of de Friese taal in het contact met de overheid of in de rechtszaal. Een onderdeel van de wet is de introductie van een Raad voor de Friese taal. Deze raad kan bijdragen aan het stimuleren en waarborgen van het gebruik van de Friese taal.


<li>'''Cultuur'''
De Friese cultuur wordt gekenmerkt in vele maatschappelijke facetten.
<Naast de eigen taal Frysk, kenmerkt de cultuur zich ook door een sterk bewustzijn van eigen identiteit, die o.a. wordt vormgegeven in de '''Friese letterkunde en kunst'''. 
<br>Tot een overzicht van de Friese schrijvers en dichters behoren zeker de Friese renaissanceschrijver '''Gysbert Japicx''' en  de vele vooraanstaand dichters uit de 20e eeuw, zoals bijv. '''Obe Postma''', mr. Pieter Jelles Troelstra en Fredde Schürer. De Friese letterkunde heeft vele romanschrijvers en prozaïsten voortgebracht. Naar Gysbert Japix en Obe Postma is een Friese literatuurprijs genoemd.
<br>Friesland kent een grootse '''muziekgeschiedenis''': het telt een grote dichtheid aan (plaatselijke) muziekkorpsen, koren en muziekgezelschappen. De Friese jeugd is eveneens actief in vele muziekbands, als solisten en in cabaretgroepen.
<br>Friesland kent ook een grote verscheidenheid in toneelgroepen en -gezelschappen. Het professionele theatergezelschap "Tryater" is bekend van radio en TV.
<br>De Friese cultuur omvat ook een aantal '''specifieke sporten''', die tot buiten de grenzen van Fryslân bekendheid genieten: het skûtsjesilen, het fierljeppen en het kaatsen.
br>De Friese Elfstedentocht is uitgegroeid tot een nationaal evenement in Nederland.


=='''1880 De Lemsterpolders'''==
In 1880 wordt er een stoomgemaal gebouwd voor waterschap "De Lemsterpolders te Eesterga aan de Lemster Rijn (Lemster Rien). Er is sprake van een stoomvijzelwerktuig.
In 1898 wordt er gesproken over de bouw van een stoomgemaal. De stoommachine drijft een vijzel aan. De installatie wordt geplaatst door de firma D.H. Landeweer te Martenshoek.
In 1904 wordt een nieuwe stoomketel geplaatst.
In 1970 wordt het stoomgemaal met erf en schuur te Eesterga verkocht aan K. van den Berg te Lemmer.
=='''1881 Dijksmangemaal'''==
Het tweede stoomgemaal van de Polder van het 4de en 5de Veendistrict is waarschijnlijk het Dijksmangemaal aan het stroomkanaal. Het gemaal is uitgerust met een centrifugaalpomp.
In 1912 wordt er in het stoomgemaal een nieuwe centrifugaalpomp bijgeplaatst.
In 1916 wordt een tweede centrifugaalpomp geplaatst ter vervanging van de oude. 
Het Dijksmangemaal wordt in 1950-1954 omgebouwd tot een dieselgemaal.
[[Bestand:Dijksmangemaal_1912a.jpg|400x252px|link=]]
=='''1892 De Arumerpolder'''==
Het waterschap De Arumerpolder bouwt een stoomgemaal aan de Franekervaart bij Arum.
In 1925 wordt overgegaan op aandrijving door middel van elektriciteit.
=='''1893 Het waterschap De Arumer-, Achlumer- en Kimswerderpolders'''==
Het waterschap De Arumer-, Achlumer- en Kimswerderpolders bouwt een stoomgemaal met machinistenwoning aan de Franekervaart.
In 1931 wordt overgeschakeld op de aandrijving door een oliemotor.
Deze doet dienst tot 1954, waarna wordt overgeschakeld op elektriciteit.
De beide stoomgemalen aan de Franervaart staan tegenoverelkaar!
=='''1893 De Veenhoop'''==
Het waterschap Groote Veenpolder in Opsterland en Smallingerland laat een stoomgemaal De Veenhoop bouwen aan het Grietmansrak.
Het gemaal werd in 1925 vervangen door het elektrisch gemaal "Zuidergemaal" aan het Polderhoofdkanaal.
De stoommachine wordt in 1924 verkocht.
[[Bestand:Schoorsteen_voorm_gemaal_De_Veenhoopa.jpg|400x283px|link=]]
=='''ca 1894 particuliere polder Oud-Beets'''==
Omstreeks 1894 wordt er in de particuliere polder Oud-Beets een stoomgemaal met machinistenwoning gebouwd op de Walle bij de Huisjesvaart.
In 1920 blijkt het aanhouden van een eigen stoomgemaal te kostbaar.
=='''1895 De Trijegaasterveenpolder'''==
Voor de bemaling van de veenpolder De Trijegaasterveenpolder wordt in 1895 een gemaal gesticht bij het zuidelijke einde van de weg Ouwsterhaule-Oldeouwer op de polderdijk aan het hoofdkanaal.
Het gemaal wordt uitgerust met een vijzel, gedreven door een stoommachine.
Dit gemaal is waarschijnlijk in gebruik tot 1926.
In 1914 bestaan er plannen om een nieuw stoomgemaal te bouwen bij de schutsluis, maar van dit plan wordt in 1925 weer afgestapt.
=='''1901 Ter Idzardt'''==
Waterschap Veenpolder onder Ter Idzardt en Oldeholtwolde realiseert in 1901 een stoomgemaal ter verbetering van de afwatering.
In 1941 wordt het gemaal geëlektrificeerd ter vergroting van het vermogen.
[[Bestand:Stoomgemaal_Ter_Idzard_werkend_a.jpg|400x300px|link=]]
=='''1905 waterschap De Zuidpolder'''==
In 1905 wordt door het waterschap De Zuidpolder bij Franeker een stoomgemaal gebouwd aan de Tzummervaart.
Het doel van de bouw is de bescherming van het gebied tegen het provinciale boezemwater. Het gemaal is uitgerust met een horizontaal draaiende centrifugaalpomp.
De technische installatie van dit gemaal wordt [[beschreven in "De Ingenieur"]]
In 1947 wordt overgeschakeld op elektrische aandrijving.
[[Bestand:Tzum_foto_03a.jpg|400x341px|link=]]
[[Bestand:Tzum_foto_01.jpg|400x333px|link=]]
=='''1908 de Haskerveenpolder'''==
Dit stoomgemaal van de Haskerveenpolder vervangt het stoomgemaal van 1870.
Waarschijnlijk is dit gemaal meer oostelijk aan de Welle geplaatst. (topografische kaart, 1929)
Met de aanleg van het stoomgemaal te Stobbegat (1917) komt dit gemaal weer te vervallen.
=='''1913 Waterschap de Veenpolder van Echten'''==
Waterschap de Veenpolder van Echten bouwt een nieuw stoomgemaal aan het Tjeukemeer op de plaats van het oude stoomgemaal van 1861.
De bemalingsinstallatie, waaronder de toentertijd grootste centrifugaalpomp van Friesland, wordt geleverd door de Gebr. Stork & Co. te Hengelo.
In 1925 wordt het gemaal geëlektrificeerd.
[[Bestand:Stoomgemaal_bij_Echten_a.jpg|400x308px|link=]]
[[Bestand:Stoomgemaal_bij_Echten_b.jpg|500x253px|link=]]
[[Bestand:Stoomgemaal_bij_Echten_c.jpg|500x299px|link=]]
=='''1913 waterschap Ludinga'''==
Aan de Achlumervaart wordt een stoomgemaal gebouwd in opdracht van het waterschap Ludinga.
In 1940 nemen twee elektromotoren de taak van de stoommachine over.
=='''1913 waterschap De Leppedijk'''==
Voor het pas opgerichte waterschap De Leppedijk wordt een stoomgemaal gebouwd in het Nauwe Deel tussen Grou en Nes (bij Akkrum).
Het gemaal is voorzien van een Stork-Stumpf gelijkstroommachine, de schroefpomp heeft een opbrengst van 100 m3 water per minuut bij 190 omwentelingen en een opvoerhoogte van 1,60 m.
Vanwege de doorsnijding van het gebied door het Prinses Margrietkanaal wordt het gemaal omstreeks 1945 nutteloos. Aan weerszijden van het P.M.-kanaal worden dan elektrische gemalen gebouwd.
Naar verluid is de schroefpomp bij de aanleg van de rijksweg A7 Leeuwarden-Heerenveen in de bodem weggezakt.
[[Bestand:Stoomgemaal_Leppedyk_a.jpg|400x308px|link=]]
[[Bestand:Stoomgemaal_Leppedykc.jpg|700x321px|link=]]
[[Bestand:Schroefpomp_Leppedyk.jpg|500x410px|link=]]
=='''1915 waterschap Hommerts-Sneek'''==
Ter hoogte van de straatweg te Jutrijp wordt voor het waterschap Hommerts-Sneek een stoomgemaal gebouwd.
Dit stoomgemaal heeft ruim een dag nodig om voldoende druk op de ketels te hebben om te kunnen malen. Het gemaal bezit bovendien ook te weinig capaciteit, want in 1941 wordt er nog een elektrisch gemaal gebouwd aan de Kerksloot bij Hommerts.
Het stoomgemaal wordt omstreeks 1960 vervangen door een elektrisch gemaal.
[[Bestand:Stoommachnie_Hommerts_b.png‎|332x244px|link=]]
=='''1917 stoomgemaal te Stobbegat'''==
Het stoomgemaal te Stobbegat wordt gebouwd in verband met de vergroting van de Haskerveenpolder door toevoeging van de Haskerhornerpolder.
Het stoomgemaal heeft de beschikking over twee [[centrifugaalpomp|centrifugaalpompen]]: één voor de polderboezem en één voor bemaling van de droogmakeijen in kavel II en VI.
Het stoomgemaal aan de Welle (van 1908) vervalt.
In 1957 komt er een nieuw gemaal te Stobbegat.
Het oude stoomgemaal wordt verbouwd tot opslagplaats.
=='''1918 De Boorne'''==
In opdracht van waterschap Groote Veenpolder in Opsterland en Smallingerland komt een stoomgemaal De Boorne gereed, gebouwd op het punt waar de westelijke polderdijk het oude Koningsdiep afdamde, voor de bemaling van de kavels van droogmakerijen van de Zuidoost-, de Zuidwest- en de Westpolder.
[[Bestand:Gemaal_de_boorn_k.jpg|600×387px|link=]]
Het gemaal dient ook als helper en reserve van het gemaal "De Veenhoop".
De stoommachine wordt in 1924 verkocht.
In 1925 worden de beide stoomgemalen "De Veenhoop" en "De Boorne" vervangen door een elektrisch aangedreven gemaal "Zuidergemaal" aan de zuidelijke polderdijk bij het Polderhoofdkanaal.
=='''1920 boezemgemaal bij Teakesyl (Tacozijl)'''==
Bouw van een boezemgemaal bij Teakesyl (Tacozijl) te Lemmer door het Provinciaal Bestuur van Friesland.
In 1947 krijgt het stoomgemaal de naam Ir D.F. Woudagemaal.
In 1955 worden de zes Piedboeufketels vervangen door 4 Schotse ketels van Werkspoor.
In 1967 schakelt het gemaal over op oliestook.
Het gemaal is thans eigendom van Wetterskip Fryslân en staat sinds 1998 op Werelderfgoedlijst van de Unesco.
In 2011 wordt er in de nabijheid een nieuw bezoekerscentrum gebouwd.
[[Bestand:Woudagemaal_a.jpg|600x400px|link=]]
=='''1922 de veenpolder De Deelen'''==
Het is mogelijk dat het in 1922 voor de veenpolder De Deelen gebouwde gemaal bij Haskerdijken (Heabrêge)  eerst een stoomgemaal is geweest.
Op de topografische kaart van 1929 staat op deze locatie vermeld: "Stoomgemaal De Deelen".
=='''1941'''==
In het archief van waterschap Groote Veenpolder in Opsterland en Smallingerland zijn technische tekeningen opgenomen betreffende de ombouw van het Noordergemaal tot een stoomgemaal (vanwege de olieschaarste). het is onbekend of dit plan is uitgevoerd.
==''' ?? stoomgemaal bij Easterwierrum'''==
Wij houden ons aanbevolen voor gegevens betreffende het stoomgemaal bij Easterwierrum (Oosterwierum) zoal: bouwjaar, periode waarin het stoomgemaal werkzaam was, ombouw of ontmanteling, enz.
[[Bestand:1914_Easterwierrum_Logement_en_stoomgemaal.jpg|480×311px|link=]]
(de redactie houdt zich aanbevolen voor foto's van de diverse gemalen: mail s.v.p. naar wiki@woudagemaal.nl)
<br>
<br>
[[Category:Waterbeheer Friese polders]]
<li>'''Media'''
*Regionale dagbladen: [[Leeuwarder Courant]] en [[Friesch Dagblad]].
*Regionale omroepen: [[Omrop Fryslân]] en [[GPTV]].
*Regionale film: [[Centrum voor Film in Friesland]] met als onderdeel het [[Fries Film Archief]].
<br>
<li>'''Cultuurgebieden'''
<br>Binnen het Friese cultuurgebied kunnen nog drie grote cultuurgebieden worden onderscheiden: de '''Kleistreek''', de '''Friese Wouden''' en de '''Zuidwesthoek'''. Ook zijn er gebieden die in mindere mate tot het Friese cultuurgebied behoren, waarvan de bekendsten zijn het gebied ten zuiden van de [[Tjonger]] ('''Ooststellingwerf en Weststellingwerf'''), het door Hollanders ingepolderde '''Het Bildt''' en '''de Waddeneilanden'''.

Versie van 29 sep 2012 12:01

Fryslân, in het nederlands: Friesland, is één van de twaalf Nederlandse provincies.

  • Algemeen
    Fryslân
    Fryslân telt momenteel 647.696 inwoners (stand van 30 september 2011).
    De hoofdstad is Leeuwarden.
    Zowel het Frysk (Fries) als het Nederlands hebben in de provincie de status van officiële taal, c.q. bestuurstaal.
  • Geografie Ligging De provincie Fryslân ligt in het noorden van Nederland.
    In het oosten wordt Friyslân begrensd door de provincies Groningen en Drenthe, in het zuiden door de provincies Overijssel en Flevoland, in het zuidwesten door het IJsselmeer en in het westen en noorden door de Waddenzee en buiten de Waddeneilanden door de Noordzee. Door de Afsluitdijk is Fryslân verbonden met de provincie Noord-Holland.
    De Friese waddeneilanden Vlieland, Terschelling, Ameland en Schiermonnikoog zijn bereikbaar met veerdiensten. Vanuit Harlingen naar Vlieland en Terschelling, vanaf de pier bij Holwerd naar Ameland en vanuit Lauwersoog naar Schiermonnikoog. Om de provincie te onderscheiden van Noord- en Oost-Friesland en de Kreis Friesland in het Duitse Nedersaksen wordt de provincie in wetenschappelijke kringen ook wel vaak aangeduid als Westerlauwers Friesland. Qua totale oppervlakte (land + water) is Friesland de grootste provincie van Nederland en qua landoppervlakte is het de derde provincie.
  • Landschap Fryslân is door de Vereniging Nederlands Cultuurlandschap uitgeroepen tot mooiste provincie van Nederland (Leeuwarder Courant, 15 juni 2010)
    De vereniging It Fryske Gea (= het Friese landschap) is de provinciale natuurbeherende instantie. Fryslân heeft een open landschap en is waterrijk. Het Friese landschap bestaat uit negen verschillende landschappen:


    In Friesland liggen vier nationale parken:

  • Naam Fryslân Op 1 januari 1997 werd de officiële naam van de provincie door de Friese Provinciale Staten veranderd van 'Friesland' in Fryslân.
    In november 2004 besloot het Ministerie van Binnenlandse Zaken erop toe te zien dat de officiële naam van deze provincie in overheidsstukken ook consequent wordt gebruikt.
    Bronnen: Ook voor rijk heet Friesland Fryslân, Leeuwarder Courant, 10 november 2004 en Provinciaal Blad van Friesland, 1996 nr. 7, 28 maart 1996
    Schriftelijke publicaties, mededelingenborden, bewegwijzering en dergelijke etikettering tonen in de kop: "Provinsje Fryslân - Provincie Fryslân", waarmee duidelijk aangegeven wordt wat de Nederlandse naam moet zijn. In het dagelijks spraakgebruik in de rest van Nederland wordt echter nog steeds veelal de Nederlandstalige naam Friesland gebruikt. Heitelân "It Heitelân" (Nederlands: Het vaderland) is voor Friezen om utens, Friezen die buiten Fryslân wonen, een veel gebruikte term om de eigenheid van de provincie Fryslân mee aan te duiden. Hij wordt vaak gebruikt om de sterke emotionele band met Fryslân aan te geven.
  • Volkslied Een lied met de naam It Heitelân werd geschreven door J.L. van den Burg en muzikaal ondersteund door J. Lindeman. Vlak na de Tweede Wereldoorlog gingen er stemmen op om het huidige volkslied van Friyslân (tekst van dr. Eeltje Halbertsma), "De âlde Friezen" (Nederlands: De oude Friezen), te vervangen door eerstgenoemd lied. De reden hiervoor was het karakter van het bestaand volkslied. De tekst zou zich in zijn 19de-eeuwse terminologie teveel associëren met de toen recent in diskrediet gebrachte "bloed- en-bodem"-filosofie. Een nieuwe generatie erkende echter toch het belang van en de genegenheid voor het wijd verbreid bekend zijnde Frysk Folksliet.
  • Geschiedenis

    Prehistorie en oudheid
    Van ongeveer 400 vj. tot 200 vj. begon langzamerhand een protofriese cultuur te ontstaan met terpen tussen Vlie en Eems. De bewoners werden door de Romeinen Frisii genoemd. De aanwezigheid van de [[Romeinen in Friesland]] begint met de Romeinse generaal Drusus als hij in 12 vj. zijn campagne in Germania aanvoert.

    Middeleeuwen
    Aan het begin van de [[Middeleeuwen]] strekte Friesland zich uit van het Zwin, bij wat nu de Belgische grens aan de kust is, tot aan de rivier Wezer in Duitsland. In de 7e eeuw was het onafhankelijk. Het begin van de 8e eeuw is bekend vanwege de Friese koning Redbad, die tegen de Franken ten strijde trok en van de missionaris Bonifatius, die bij Dokkum werd vermoord in 754.

    Na de inlijving bij het Frankenrijk bestond Friesland, volgens de Lex Frisionum (=de Friese wet), uit drie delen:
    • het gebied tussen het Zwin en Vlie
    • het gebied tussen Vlie en Lauwers
    • het gebied tussen Lauwers en Wezer


    Een deel van Friesland viel rond het jaar 1000 onder de graven van Holland. De overige delen hadden in die tijd over het algemeen een grote zelfstandigheid, omdat geen enkele graaf of hertog het gebied onder controle kon krijgen.
    In 1287 en 1288 veroverde graaf Floris V van Holland West-Friesland.

    In 1287 vond de Sint-Luciavloed plaats. Opéénvolgende stormvloeden scheiden West-Friesland en Westerlauwers Friesland steeds verder van elkaar af, door het effect van vergroting van het scheidende wateroppervlak van Almere, Flevomeer en later het ontstaan van de Zuiderzee.

    Een invasie bij Stavoren (1345 Slag bij Warns) door de Hollandse graaf Willem IV werd door de Friezen verijdeld. Zij verdedigden hun "vrijheid" met succes.

    De overgang tussen Hoge Middeleeuwen en Late Middeleeuwen is een periode waarin een groot aantal kloosters in Friesland wordt gesticht.


    In de 14e eeuw kreeg de stad Groningen steeds meer macht in het deel van Friesland tussen Lauwers en Eems. In de 15e eeuw werd Ulrich Cirksena Graaf van Oost-Friesland.


    In 1498 probeerde keizer Maximiliaan van Oostenrijk zijn aanspraken op het Friese gebied te verzilveren: hij benoemde hertog Albrecht van Saksen tot Heer van heel Friesland. Deze kreeg alleen Westerlauwers Friesland onder controle. Toen was de opsplitsing van het oude Friesland een feit geworden.

    Nieuwe Tijd

    De nieuwe tijd begon voor Friesland met de laatste Fries-Hollandse oorlog (1515-1524).
    In 1524 wist keizer Karel V aan Friesland zijn wil op te leggen.


    In 1581 kreeg Friesland weer een autonome status. De Admiraliteit van Friesland, opgericht in 1596, was één van de Admiraliteiten ten tijde van de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden.
    Onder leiding van Friese Stadhouders, nazaten van Jan van Nassau, vocht Friesland mee in opstand tegen de Spaanse Koning Filips II.
    Na het kinderloos overlijden van Oranje-stadhouder Willem III in 1702 en het Tweede Stadhouderloze Tijdperk werd de Friese Nassau-stadhouder Willem IV als prins van Oranje, stadhouder van de hele Republiek.


    In 1795 werd de Republiek overvallen door Frankrijk en raakten de reuplieken van de Nederlanden hunzelfstandigheid kwijt.
    Na de Bataafse Republiek (1795-1806) en het Koninkrijk Holland (1806-1810) werden de Nederlanden onder keizer Napoleon Bonaparte ingelijfd bij Frankrijk.
    Door beëindiging de Franse overheersing werd Nederland in 1813 weer zelfstandig. Na de Slag bij Waterloo in 1815 werd tijdens het "Wener Congres" het Koninkrijk der Nederlanden gevormd met als staatshoofd Koning Willem I. Friesland maakt sindsdien als provincie deel uit van het Koninkrijk.

  • Taal

    Frysk De talen die het meeste worden gesproken in de provincie zijn het Frysk (Fries) en het Nederlands. Het Frysk heeft de status van minderheidstaal en wordt naast het Nederlands als een officiële landstaal erkend onder het Europees Handvest voor regionale talen of talen van minderheden. De taal wordt beperkt gebruikt in de rechtspraak en het onderwijs, en in ruimere mate door (een aantal) overheden en media, en met name voor de radio en op de TV.

    Dialecten in Friesland Behalve het Standaardfries heeft het Fries ook een aantal dialecten, zoals: Aasters op Terschelling, Hindeloopers, Schiermonnikoogs, Kleifries, Woudfries en Zuidwesthoeks. De dialectonderscheiden zijn echter aan het verdwijnen en de eerstgenoemde dialecten moeten als uitgestorven worden beschouwd.

    In de Friese steden spreken alleen zij die van het plattelands zijn ingekomen (onderling) Fries. Stadsfries, een Nederlands dialect met sterke Friese invloeden, is daar vanouds de volkstaal die echter langzaam verder vernederlandst. Aan dit Friese Nederlands zijn enkele andere dialecten verwant als: Amelands, Bildts en op Terschelling Midslands.

    In het oosten van de gemeente Kollumerland wordt vanouds, maar afnemend, "westelijk Gronings" gesproken: Kollumerlands. In het zuidoosten van de provincie, beneden de Tjonger, wordt vanouds, maar ook afnemend, het aan het zuidwestelijke Drents verwante Stellingwerfs gesproken.

    Plaatsnamen

    Alle plaatsen in Friesland hebben slechts één officiële naam. Dat is de naam die in bijvoorbeeld notariële akten en in de Gemeentelijke Bbasisadministratie en in de Basisregistraties Adressen en Gebouwen wordt gebruikt. Dat is in de meeste gevallen de Nederlandse naam, in zeven gemeenten Dantumadiel, Tytsjerksteradiel, Ferwerteradiel, Menameradiel, Boarnsterhim, Littenseradiel en Ljouwerteradiel hebben alle plaatsen echter de Friese naam als de officiële naam. De meeste gemeenten geven echter beide namen aan op de plaatsnaambordenborden.

    Nieuwe Friese taalwet
    Minister Piet Hein Donner van Binnenlandse Zaken heeft op 12 februari 2011 bij Omrop Fryslân aangekondigd dat er een nieuwe Friese taalwet komt. Deze wet garandeert iedereen het recht om in de provincie Friesland zelf te kiezen voor de Nederlandse of de Friese taal in het contact met de overheid of in de rechtszaal. Een onderdeel van de wet is de introductie van een Raad voor de Friese taal. Deze raad kan bijdragen aan het stimuleren en waarborgen van het gebruik van de Friese taal.
  • Cultuur De Friese cultuur wordt gekenmerkt in vele maatschappelijke facetten. <Naast de eigen taal Frysk, kenmerkt de cultuur zich ook door een sterk bewustzijn van eigen identiteit, die o.a. wordt vormgegeven in de Friese letterkunde en kunst.
    Tot een overzicht van de Friese schrijvers en dichters behoren zeker de Friese renaissanceschrijver Gysbert Japicx en de vele vooraanstaand dichters uit de 20e eeuw, zoals bijv. Obe Postma, mr. Pieter Jelles Troelstra en Fredde Schürer. De Friese letterkunde heeft vele romanschrijvers en prozaïsten voortgebracht. Naar Gysbert Japix en Obe Postma is een Friese literatuurprijs genoemd.
    Friesland kent een grootse muziekgeschiedenis: het telt een grote dichtheid aan (plaatselijke) muziekkorpsen, koren en muziekgezelschappen. De Friese jeugd is eveneens actief in vele muziekbands, als solisten en in cabaretgroepen.
    Friesland kent ook een grote verscheidenheid in toneelgroepen en -gezelschappen. Het professionele theatergezelschap "Tryater" is bekend van radio en TV.
    De Friese cultuur omvat ook een aantal specifieke sporten, die tot buiten de grenzen van Fryslân bekendheid genieten: het skûtsjesilen, het fierljeppen en het kaatsen. br>De Friese Elfstedentocht is uitgegroeid tot een nationaal evenement in Nederland.
  • Media
  • Cultuurgebieden
    Binnen het Friese cultuurgebied kunnen nog drie grote cultuurgebieden worden onderscheiden: de Kleistreek, de Friese Wouden en de Zuidwesthoek. Ook zijn er gebieden die in mindere mate tot het Friese cultuurgebied behoren, waarvan de bekendsten zijn het gebied ten zuiden van de Tjonger (Ooststellingwerf en Weststellingwerf), het door Hollanders ingepolderde Het Bildt en de Waddeneilanden.
    • Overgenomen van "https://wiki.woudagemaal.nl/w/index.php?title=Friese_stoomgemalen&oldid=3738"