Fryslân
Fryslân, in het nederlands: Friesland, is één van de twaalf Nederlandse provincies.
Fryslân
Fryslân telt momenteel 647.696 inwoners (stand van 30 september 2011).
De hoofdstad is Leeuwarden.
Zowel het Frysk (Fries) als het Nederlands hebben in de provincie de status van officiële taal, c.q. bestuurstaal.
Ligging
De provincie Fryslân ligt in het noorden van Nederland.
In het oosten wordt Fryslân begrensd door de provincies Groningen en Drenthe, in het zuiden door de provincies Overijssel en Flevoland, in het zuidwesten door het IJsselmeer en in het westen en noorden door de Waddenzee en buiten de Waddeneilanden door de Noordzee. [[Bestand:
Door de Afsluitdijk is Fryslân verbonden met de provincie Noord-Holland.
De Friese waddeneilanden Vlieland, Terschelling, Ameland en Schiermonnikoog zijn bereikbaar met veerdiensten. Vanuit Harlingen naar Vlieland en Terschelling, vanaf de pier bij Holwerd naar Ameland en vanuit Lauwersoog naar Schiermonnikoog.
Om de provincie te onderscheiden van Noord- en Oost-Friesland en de [[Landkreis|Kreis]] Friesland in het Duitse Nedersaksen wordt de provincie in wetenschappelijke kringen ook wel vaak aangeduid als Westerlauwers Friesland. Qua totale oppervlakte (land + water) is Fryslân de grootste provincie van Nederland en qua landoppervlakte is het de derde provincie.
Fryslân is door de Vereniging Nederlands Cultuurlandschap uitgeroepen tot mooiste provincie van Nederland (Leeuwarder Courant, 15 juni 2010)
De vereniging It Fryske Gea (= het Friese landschap) is de provinciale natuurbeherende instantie. Fryslân heeft een open landschap en is waterrijk. Het Friese landschap bestaat uit negen verschillende landschappen:
- het Waddengebied
- de zuidoosthoek
- het terpengebied van Oostergo
- het terpengebied van Westergo,
- het Lage Midden
- de Veenpolders
- het pleistocene Gaasterland
- de Noordelijke Wouden
- het Bedijkingslandschap (= Marne, Het Bildt, Nieuwlanden en Lauwerszee)
In Fryslân liggen vier nationale parken:
- Nationaal Park Schiermonnikoog
- Nationaal Park De Alde Feanen
- Nationaal Park Lauwersmeer (Groningen en Friesland)
- Nationaal Park Drents-Friese Wold (Drenthe en Friesland)
Fryslân Op 1 januari 1997 werd de officiële naam van de provincie door de Friese Provinciale Staten veranderd van 'Friesland' in Fryslân.
In november 2004 besloot het Ministerie van Binnenlandse Zaken erop toe te zien dat de officiële naam van deze provincie in overheidsstukken ook consequent wordt gebruikt.
Bronnen: Ook voor rijk heet Friesland Fryslân, Leeuwarder Courant, 10 november 2004 en Provinciaal Blad van Friesland, 1996 nr. 7, 28 maart 1996
Schriftelijke publicaties, mededelingenborden, bewegwijzering en dergelijke etikettering tonen in de kop: "Provinsje Fryslân - Provincie Fryslân", waarmee duidelijk aangegeven wordt wat de Nederlandse naam moet zijn. In het dagelijks spraakgebruik in de rest van Nederland wordt echter nog steeds veelal de Nederlandstalige (nu echter foutieve) naam "Friesland" gebruikt.
Heitelân
"It Heitelân" (Nederlands: Het vaderland) is voor Friezen om utens, Friezen die buiten Fryslân wonen, een veel gebruikte term om de eigenheid van de provincie Fryslân mee aan te duiden. Hij wordt vaak gebruikt om de sterke emotionele band met Fryslân aan te geven.
Een lied met de naam It Heitelân' werd geschreven door J.L. van den Burg en muzikaal ondersteund door J. Lindeman. Vlak na de Tweede Wereldoorlog gingen er stemmen op om het huidige volkslied van Fryslân (tekst van dr. Eeltje Halbertsma), De âlde Friezen (Nederlands: De oude Friezen), te vervangen door eerstgenoemd lied. De reden hiervoor was het karakter' van het bestaand volkslied. De tekst zou zich in zijn 19de-eeuwse terminologie teveel associëren met de toen recent in diskrediet gebrachte bloed- en-bodem-filosofie. Een nieuwe generatie erkent echter toch het belang van en de genegenheid voor het wijd verbreid bekend zijnde Frysk Folksliet.
Prehistorie en oudheid
Van ongeveer 400 vj. tot 200 vj. begon langzamerhand een protofriese cultuur te ontstaan met terpen tussen Vlie en Eems. De bewoners werden door de Romeinen Frisii genoemd. De aanwezigheid van de [[Romeinen in Fryslân|Fryslân]] begint met de Romeinse generaal Drusus als hij in 12 vj. zijn campagne in Germania aanvoert.
Middeleeuwen
Aan het begin van de [[Middeleeuwen]] strekte Fryslân zich uit van het Zwin, bij wat nu de Belgische grens aan de kust is, tot aan de rivier Wezer in Duitsland. In de 7e eeuw was het onafhankelijk. Het begin van de 8e eeuw is bekend vanwege de Friese koning Redbad, die tegen de Franken ten strijde trok en van de missionaris Bonifatius, die bij Dokkum werd vermoord in 754 door roversbenden die uit het oosten kwamen.
Na de inlijving bij het Frankenrijk bestond Fryslân, volgens de Lex Frisionum (=de Friese wet), uit drie delen:
- het gebied tussen het Zwin en Vlie
- het gebied tussen Vlie en Lauwers
- het gebied tussen Lauwers en Wezer
Een westelijk deel (Noord-Holland) van Fyslân viel rond het jaar 1000 officieel onder de graven van Holland. De overige delen hadden in die tijd over het algemeen een grote zelfstandigheid, omdat geen enkele graaf of hertog het gebied onder controle kon krijgen.
In 1287 en 1288 veroverde graaf Floris V van Holland West-Friesland.
In 1287 vond de Sint-Luciavloed plaats. Opéénvolgende stormvloeden scheiden West-Friesland en Westerlauwers Friesland steeds verder van elkaar af, door het effect van vergroting van het scheidende wateroppervlak van Almere, Flevomeer en later het ontstaan van de Zuiderzee.
Een invasie bij Stavoren (1345 Slag bij Warns) door de Hollandse graaf Willem IV werd door de Friezen verijdeld. Zij verdedigden hun "vrijheid" met succes.
De overgang tussen Hoge Middeleeuwen en Late Middeleeuwen is een periode waarin een groot aantal kloosters in Friesland wordt gesticht.
In de 14e eeuw kreeg de stad Groningen steeds meer macht in het deel van Fryslân tussen Lauwers en Eems. In de 15e eeuw werd Ulrich Cirksena Graaf van Oost-Friesland.
In 1498 probeerde keizer Maximiliaan van Oostenrijk zijn aanspraken op het Friese gebied te verzilveren: hij benoemde hertog Albrecht van Saksen tot Heer van heel Friesland. Deze kreeg alleen Westerlauwers Friesland onder controle. Toen was de opsplitsing van het oude Friesland een feit geworden.
Nieuwe Tijd
De nieuwe tijd begon voor Fyslân met de laatste Fries-Hollandse oorlog (1515-1524).
In 1524 wist keizer Karel V aan Fryslân zijn wil op te leggen.
In 1581 kreeg Fryslân weer een autonome status. De Admiraliteit van Friesland, opgericht in 1596, was één van de Admiraliteiten ten tijde van de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden.
Onder leiding van Friese Stadhouders, nazaten van Jan van Nassau, vocht Fryslân mee in opstand tegen de Spaanse Koning Filips II.
Na het kinderloos overlijden van Oranje-stadhouder Willem III in 1702 en het Tweede Stadhouderloze Tijdperk werd de Friese Nassau-stadhouder Willem IV als Prins van Oranje, stadhouder van de hele Republiek. De huidige koninklijke familie stamt dus af van de Friese stadhouders.
In 1795 werd de Republiek overvallen door Frankrijk en raakten de republieken van de Nederlanden hun zelfstandigheid kwijt.
Na de Bataafse Republiek (1795-1806) en het Koninkrijk Holland (1806-1810) werden de Nederlanden onder keizer Napoleon Bonaparte ingelijfd bij Frankrijk.
Door beëindiging de Franse overheersing werd Nederland in 1813 weer zelfstandig. Na de Slag bij Waterloo in 1815 werd tijdens het "Wener Congres" het Koninkrijk der Nederlanden gevormd met als staatshoofd Koning Willem I.
Fryslân maakt sindsdien als provincie deel uit van het Koninkrijk.
Frysk De talen die het meeste worden gesproken in de provincie zijn het Frysk (Fries) en het Nederlands. Het Frysk heeft de status van Europese minderheidstaal en wordt naast het Nederlands als een officiële landstaal erkend onder het Europees Handvest voor regionale talen of talen van minderheden. De taal wordt beperkt gebruikt in de rechtspraak en het onderwijs, en in ruimere mate door (een aantal) overheden en media, en met name voor de radio en op de TV.
Dialecten in Fryslân Behalve het Standertfrysk heeft het Frysk ook een aantal dialecten, zoals: Aasters op Terschelling, Hindeloopers, Schiermonnikoogs, Kleifries, Woudfries en Zuidwesthoeks. De dialectonderscheiden zijn echter aan het verdwijnen en de beide eerstgenoemde dialecten moeten zelfs als uitgestorven worden beschouwd.
In de Friese steden spreken alleen zij die van het platteland zijn ingekomen (onderling) Frysk. Stadsfries, een Nederlands dialect met sterke Friese invloeden, is daar vanouds de volkstaal die echter langzaam verder vernederlandst. Aan dit Friese Nederlands zijn enkele andere dialecten verwant als: Amelands, Bildts en op Terschelling Midslands.
In het oosten van de gemeente Kollumerland wordt vanouds, maar afnemend, "westelijk Gronings" gesproken: Kollumerlands. In het zuidoosten van de provincie, beneden de Tjonger, wordt vanouds, maar ook afnemend, het aan het zuidwestelijke Drents verwante Stellingwerfs gesproken.
Plaatsnamen
Alle plaatsen in Fryslân hebben slechts één officiële naam. Dat is de naam die in bijvoorbeeld notariële akten en in de Gemeentelijke Basisadministratie en in de Basisregistraties Adressen en Gebouwen wordt gebruikt. Dat is in de meeste gevallen de Nederlandse naam, in zeven gemeenten Dantumadiel, Tytsjerksteradiel, Ferwerteradiel, Menameradiel, Boarnsterhim, Littenseradiel en Ljouwerteradiel hebben alle plaatsen echter de Friese naam als de officiële naam.
De meeste gemeenten geven echter beide namen aan op de plaatsnaambordenborden.
Nieuwe Friese taalwet
Minister Piet Hein Donner van Binnenlandse Zaken heeft op 12 februari 2011 bij Omrop Fryslân aangekondigd dat er een nieuwe Friese taalwet komt. Deze wet garandeert iedereen het recht om in de provincie Fryslân zelf te kiezen voor de Nederlandse of de Friese taal in het contact met de overheid of in de rechtszaal. Een onderdeel van de wet is de introductie van een Raad voor de Friese taal. Deze raad kan bijdragen aan het stimuleren en waarborgen van het gebruik van de Friese taal.
Naast de eigen taal Frysk, kenmerkt de cultuur zich ook door een sterk bewustzijn van eigen identiteit, die o.a. wordt vormgegeven in de Friese letterkunde en kunst.
Tot een overzicht van de Friese schrijvers en dichters behoren zeker de Friese renaissanceschrijver Gysbert Japicx en de vele vooraanstaand dichters uit de 20e eeuw, zoals bijv. Obe Postma, mr. Pieter Jelles Troelstra en Fedde Schürer. De Friese letterkunde heeft vele romanschrijvers en prozaïsten voortgebracht. Naar Gysbert Japix en Obe Postma is een Friese literatuurprijs genoemd.
Fryslân kent een grootse muziekgeschiedenis: het telt een grote dichtheid aan (plaatselijke) muziekkorpsen, koren en muziekgezelschappen. De Friese jeugd is eveneens actief in vele muziekbands, als solisten en in cabaretgroepen.
Fryslân kent ook een grote verscheidenheid in toneelgroepen en -gezelschappen. Het professionele theatergezelschap Tryater is bekend van radio en TV.
De Friese cultuur omvat ook een aantal specifieke sporten, die tot buiten de grenzen van Fryslân bekendheid genieten: het skûtsjesilen, het fierljeppen en het kaatsen. br>De Friese Elfstedentocht is uitgegroeid tot een nationaal evenement in Nederland.
- Regionale dagbladen: Leeuwarder Courant en Friesch Dagblad.
- Regionale omroepen: Omrop Fryslân en GPTV.
- Regionale film: Centrum voor Film in Friesland met als onderdeel het Fries Film Archief.
Binnen het Friese cultuurgebied kunnen nog drie grote cultuurgebieden worden onderscheiden: de Kleistreek, de Friese Wouden en de Zuidwesthoek. Ook zijn er gebieden die in mindere mate tot het Friese cultuurgebied behoren, waarvan de bekendsten zijn het gebied ten zuiden van de Tjonger (Ooststellingwerf en Weststellingwerf), het door Hollanders ingepolderde Het Bildt en de Waddeneilanden.