Friese stoomgemalen

Stoomgemalen in Friesland. (gegevens uit het archief van Wetterskip Fryslân, foto's: Tresoar)

1853

In de gemeente Hemelumer Oldephaert en Noordwolde wordt in 1853 een meer, de Flait, drooggemalen in opdracht van Jonkheer J.H.F.K. Gerlacius van Swinderen. Hij gebruikt hiervoor het eerste stoomgemaal in Friesland. Het gebied valt later onder Waterschap Ymedam (1923-1972). Het stoomgemaal wordt in 1925 afgebroken en vervangen door een elektrisch gemaal.

1858 het 4de en 5de Veendistrict

In de Polder van het 4de en 5de Veendistrict wordt al vroeg gebruik gemaakt van stoombemaling. Het stoomgemaal staat onder Tjalleberd en wordt weer afgeschaft in 1868.

1861 waterschap Veenpolder

Het waterschap Veenpolder van Echten bouwt een stoomgemaal aan het Tjeukemeer. Besloten wordt het gemaal eerst aan de droogmaking van het gebied te zetten. Als dat een feit is, zal het stoomgemaal later aangepast worden. Met het oog hierop wordt er alvast een tweede stoomketel aangeschaft. Met de bouw van het gemaal wordt in 1859 begonnen en in 1861 in gebruik genomen. Als adviseur bij de bouw is opgetreden civiel ingenieur jhr. W.J. Backer te Amsterdam. Het "stoomvijzelwerktuig" wordt geleverd door Harmens en Penning te Harlingen. In 1866 vervangt men de stoomketels, die slecht voldoen, door één nieuwe ketel. In 1877 wordt het stoomgemaal voorzien van een geheel nieuwe machine en een "dieptastende" vijzel. Het stoomgemaal dient samen met drie molens voor de bemaling van de "ondergronden". Omstreeks 1900 heeft het gemaal te "weinig vermogen". Omstreeks 1913-1915 wordt het oude gemaal ontmanteld en afgebroken.

1870 De Haskerveenpolder

In opdracht van De Haskerveenpolder wordt in 1870 een stoomgemaal gebouwd voor de droogmaking van 450 ha veenplassen onder Oudehaske. Het stoomgemaal wordt geplaatst midden in de droogmaking. In 1876 zijn de gronden droog.

In 1908 wordt dit gemaal vervangen door een nieuw stoomgemaal. (Foto via: Jan Kluwer (achterkleinzoon van Albert Kornelis de Groot)

1876 het 6de en 7de Veendistrict

De Veenpolder van het 6de en 7de Veendistrict bouwt een stoomgemaal aan de buitenringvaart ter bemaling van de bestaande droogmakingen en de nog droog te leggen gebieden. De stoommachine drijft een vijzel aan. Omstreeks 1886 wordt het "Tripgemaal" vergroot en er wordt een stoommachine met centrifugaalpomp aan het stoomgemaal toegevoegd.

In 1905 wordt de oude stoommachine met vijzel vervangen door een centrifugaalpomp aangedreven door een zuiggasmachine. In 1921 wordt de overgebleven stoommachine met stoomketel vervangen door een Bronsmotor, de oude centrifugaalpomp wordt vervangen door een schroefpomp. In de periode 1953-1954 wordt nog een dieselmotor met schroefpomp geplaatst.

1878 particuliere droogmakerij van de "Makkumer-, Parregaster- en Workumermeren"

In de particuliere droogmakerij van de "Makkumer-, Parregaster- en Workumermeren", door de N.V. Friesche Landaanwinning-maatschappij, wordt in 1878 een stoomgemaal gebouwd. Als er in 1882 daarop een faillissement volgt, wordt het gemaal gekocht door mr. F. A. van Hall. In 1912 verkocht hij o.a. het stoomgemaal aan het waterschap. Volgens een taxatie van machinefabriek Hubert uit Sneek wordt de machine in 1920 er niet beter op. Wel is hij zeer goed onderhouden. Het betreft een compound stoommachine van zeer oud model met Meyerse expansie. De machine werkte bij 75 omw./min en 9 Atm. druk en leverde dan 80-85 I.P.K. Ook de stoomketel met twee vuurgangen (waarschijnlijk een Lancashire-ketel) is aan vervanging toe.

De stoommachine werd vervangen door een elektrische installatie met nieuwe pompen.

De machinist op de foto is de heer Schaap

1880 De Lemsterpolders

In 1880 wordt er een stoomgemaal gebouwd voor waterschap "De Lemsterpolders te Eesterga aan de Lemster Rijn (Lemster Rien). Er is sprake van een stoomvijzelwerktuig. In 1898 wordt er gesproken over de bouw van een stoomgemaal. De stoommachine drijft een vijzel aan. De installatie wordt geplaatst door de firma D.H. Landeweer te Martenshoek. In 1904 wordt een nieuwe stoomketel geplaatst. In 1970 wordt het stoomgemaal met erf en schuur te Eesterga verkocht aan K. van den Berg te Lemmer.

1881 Dijksmangemaal

Het tweede stoomgemaal van de Polder van het 4de en 5de Veendistrict is waarschijnlijk het Dijksmangemaal aan het stroomkanaal. Het gemaal is uitgerust met een centrifugaalpomp. In 1912 wordt er in het stoomgemaal een nieuwe centrifugaalpomp bijgeplaatst. In 1916 wordt een tweede centrifugaalpomp geplaatst ter vervanging van de oude. Het Dijksmangemaal wordt in 1950-1954 omgebouwd tot een dieselgemaal.

1892 De Arumerpolder

Het waterschap De Arumerpolder bouwt een stoomgemaal aan de Franekervaart bij Arum. In 1925 wordt overgegaan op aandrijving door middel van elektriciteit.

1893 Het waterschap De Arumer-, Achlumer- en Kimswerderpolders

Het waterschap De Arumer-, Achlumer- en Kimswerderpolders bouwt een stoomgemaal met machinistenwoning aan de Franekervaart. In 1931 wordt overgeschakeld op de aandrijving door een oliemotor. Deze doet dienst tot 1954, waarna wordt overgeschakeld op elektriciteit. De beide stoomgemalen aan de Franervaart staan tegenoverelkaar!

1893 De Veenhoop

Het waterschap Groote Veenpolder in Opsterland en Smallingerland laat een stoomgemaal De Veenhoop bouwen aan het Grietmansrak. Het gemaal werd in 1925 vervangen door het elektrisch gemaal "Zuidergemaal" aan het Polderhoofdkanaal. De stoommachine wordt in 1924 verkocht.

ca 1894 particuliere polder Oud-Beets

Omstreeks 1894 wordt er in de particuliere polder Oud-Beets een stoomgemaal met machinistenwoning gebouwd op de Walle bij de Huisjesvaart. In 1920 blijkt het aanhouden van een eigen stoomgemaal te kostbaar.

1895 De Trijegaasterveenpolder

Voor de bemaling van de veenpolder De Trijegaasterveenpolder wordt in 1895 een gemaal gesticht bij het zuidelijke einde van de weg Ouwsterhaule-Oldeouwer op de polderdijk aan het hoofdkanaal. Het gemaal wordt uitgerust met een vijzel, gedreven door een stoommachine. Dit gemaal is waarschijnlijk in gebruik tot 1926. In 1914 bestaan er plannen om een nieuw stoomgemaal te bouwen bij de schutsluis, maar van dit plan wordt in 1925 weer afgestapt.

1901 Ter Idzardt

Waterschap Veenpolder onder Ter Idzardt en Oldeholtwolde realiseert in 1901 een stoomgemaal ter verbetering van de afwatering. In 1941 wordt het gemaal geëlektrificeerd ter vergroting van het vermogen.

1905 waterschap De Zuidpolder

In 1905 wordt door het waterschap De Zuidpolder bij Franeker een stoomgemaal gebouwd aan de Tzummervaart. Het doel van de bouw is de bescherming van het gebied tegen het provinciale boezemwater. Het gemaal is uitgerust met een horizontaal draaiende centrifugaalpomp. De technische installatie van dit gemaal wordt beschreven in "De Ingenieur" In 1947 wordt overgeschakeld op elektrische aandrijving.

1908 de Haskerveenpolder

Dit stoomgemaal van de Haskerveenpolder vervangt het stoomgemaal van 1870. Waarschijnlijk is dit gemaal meer oostelijk aan de Welle geplaatst. (topografische kaart, 1929) Met de aanleg van het stoomgemaal te Stobbegat (1917) komt dit gemaal weer te vervallen.

1913 Waterschap de Veenpolder van Echten

Waterschap de Veenpolder van Echten bouwt een nieuw stoomgemaal aan het Tjeukemeer op de plaats van het oude stoomgemaal van 1861. De bemalingsinstallatie, waaronder de toentertijd grootste centrifugaalpomp van Friesland, wordt geleverd door de Gebr. Stork & Co. te Hengelo. In 1925 wordt het gemaal geëlektrificeerd.

1913 waterschap Ludinga

Aan de Achlumervaart wordt een stoomgemaal gebouwd in opdracht van het waterschap Ludinga. In 1940 nemen twee elektromotoren de taak van de stoommachine over.

1913 waterschap De Leppedijk

Voor het pas opgerichte waterschap De Leppedijk wordt een stoomgemaal gebouwd in het Nauwe Deel tussen Grou en Nes (bij Akkrum). Het gemaal is voorzien van een Stork-Stumpf gelijkstroommachine, de schroefpomp heeft een opbrengst van 100 m3 water per minuut bij 190 omwentelingen en een opvoerhoogte van 1,60 m. Vanwege de doorsnijding van het gebied door het Prinses Margrietkanaal wordt het gemaal omstreeks 1945 nutteloos. Aan weerszijden van het P.M.-kanaal worden dan elektrische gemalen gebouwd. Naar verluid is de schroefpomp bij de aanleg van de rijksweg A7 Leeuwarden-Heerenveen in de bodem weggezakt.

1915 waterschap Hommerts-Sneek

Ter hoogte van de straatweg te Jutrijp wordt voor het waterschap Hommerts-Sneek een stoomgemaal gebouwd. Dit stoomgemaal heeft ruim een dag nodig om voldoende druk op de ketels te hebben om te kunnen malen. Het gemaal bezit bovendien ook te weinig capaciteit, want in 1941 wordt er nog een elektrisch gemaal gebouwd aan de Kerksloot bij Hommerts. Het stoomgemaal wordt omstreeks 1960 vervangen door een elektrisch gemaal.

1917 stoomgemaal te Stobbegat

Het stoomgemaal te Stobbegat wordt gebouwd in verband met de vergroting van de Haskerveenpolder door toevoeging van de Haskerhornerpolder. Het stoomgemaal heeft de beschikking over twee centrifugaalpompen: één voor de polderboezem en één voor bemaling van de droogmakeijen in kavel II en VI. Het stoomgemaal aan de Welle (van 1908) vervalt. In 1957 komt er een nieuw gemaal te Stobbegat. Het oude stoomgemaal wordt verbouwd tot opslagplaats.

1918 De Boorne

In opdracht van waterschap Groote Veenpolder in Opsterland en Smallingerland komt een stoomgemaal De Boorne gereed, gebouwd op het punt waar de westelijke polderdijk het oude Koningsdiep afdamde, voor de bemaling van de kavels van droogmakerijen van de Zuidoost-, de Zuidwest- en de Westpolder.

Het gemaal dient ook als helper en reserve van het gemaal "De Veenhoop". De stoommachine wordt in 1924 verkocht. In 1925 worden de beide stoomgemalen "De Veenhoop" en "De Boorne" vervangen door een elektrisch aangedreven gemaal "Zuidergemaal" aan de zuidelijke polderdijk bij het Polderhoofdkanaal.

1920 boezemgemaal bij Teakesyl (Tacozijl)

Bouw van een boezemgemaal bij Teakesyl (Tacozijl) te Lemmer door het Provinciaal Bestuur van Friesland. In 1947 krijgt het stoomgemaal de naam Ir D.F. Woudagemaal. In 1955 worden de zes Piedboeufketels vervangen door 4 Schotse ketels van Werkspoor. In 1967 schakelt het gemaal over op oliestook. Het gemaal is thans eigendom van Wetterskip Fryslân en staat sinds 1998 op Werelderfgoedlijst van de Unesco. In 2011 wordt er in de nabijheid een nieuw bezoekerscentrum gebouwd.

1922 de veenpolder De Deelen

Het is mogelijk dat het in 1922 voor de veenpolder De Deelen gebouwde gemaal bij Haskerdijken (Heabrêge) eerst een stoomgemaal is geweest. Op de topografische kaart van 1929 staat op deze locatie vermeld: "Stoomgemaal De Deelen".

1941

In het archief van waterschap Groote Veenpolder in Opsterland en Smallingerland zijn technische tekeningen opgenomen betreffende de ombouw van het Noordergemaal tot een stoomgemaal (vanwege de olieschaarste). het is onbekend of dit plan is uitgevoerd.

 ?? stoomgemaal bij Easterwierrum

Wij houden ons aanbevolen voor gegevens betreffende het stoomgemaal bij Easterwierrum (Oosterwierum) zoal: bouwjaar, periode waarin het stoomgemaal werkzaam was, ombouw of ontmanteling, enz.