Naar inhoud springen

Ir. D.F. Woudagemaal: verschil tussen versies

830 bytes toegevoegd ,  17 jun 2022
k
geen bewerkingssamenvatting
imported>Jan Pieter Rottine
Geen bewerkingssamenvatting
kGeen bewerkingssamenvatting
(95 tussenliggende versies door 4 gebruikers niet weergegeven)
Regel 1: Regel 1:
Het <strong>Ir. D.F. Wouda-gemaal</strong> is het <strong>grootste nog werkende stoomgemaal ter wereld</strong>. Het gemaal staat bij Tacozijl (nabij Lemmer) en wordt gebruikt om het waterpeil in Friesland te verlagen als het <strong>[[J.L. Hooglandgemaal]]</strong> bij Stavoren onvoldoende capaciteit kan leveren. Het is een [[boezemgemaal]].
[[Wetterskip Fryslân]] probeert het water van de [[Friese boezem]] het liefst zo veel mogelijk te laten wegstromen op de oeroude wijze door het openen van de deuren van de zeesluizen bij eb.
Het is het enige nog volledig voor de waterhuishouding werkende [[stoomgemaal]] in Nederland. Heel bijzonder als men weet dat er in 1911 maar liefst 514 stoomgemalen actief waren in Nederland.
Men maakt nu voor het afstromen (spuien) nog uitsluitend gebruik van de Tsjerk Hiddes [[zeesluizen bij Harlingen]] en de [[Dokkumer Nieuwe Zijlen]] bij Dokkum aan het Lauwersmeer.
<br>Voor een historisch overzicht in breed perspectief, zie: [[Zijlen en sluizen in breed perspectief]] 


De bouw van het [[stoomgemaal]] bij [[Tacozijl]] [[(Teakesyl)]] werd noodzakelijk door de steeds toenemende wateroverlast in de [[Friese boezem]].
<br>Als deze [[natuurlijke lozing]] gedurende een langere periode niet mogelijk is door windstuwing en hoge eb-standen, moet het Wetterskip Fryslân overgaan op bemaling van de Friese boezem.
<br>Voor een uitgebreide beschrijving, zie: [[Woudagemaal bouwkundig en technisch]]


In de daaraan voorafgaande eeuw nam de <strong>druk op de Friese boezem</strong> gestaag toe. Dat was een gevolg van o.a. de uitgestrektheid van het boezemoppervlak, [[opwaaiing]] en [[opstuwing]] bij harde wind met als gevolg "[[scheefstand]]" in de boezem, de toenemende intensiteit bij de afwatering door het ontstaan van honderden [[particuliere polders]] met [[windbemaling]] en de vooruitgang in de landbouw en veeteelt, waarbij men steeds dieper wilde ontwateren.
Het ir. D.F. Woudagemaal is het grootste nog werkende stoomgemaal ter wereld. Het gemaal staat bij [[Tacozijl]] (Teakesyl nabij Lemmer) en wordt gebruikt om het waterpeil in de [[Friese boezem]] in Friesland te verlagen als het [[J.L. Hooglandgemaal]] bij Stavoren onvoldoende capaciteit kan leveren.
Daarmee namen de eisen van de beheersing van de Friese boezem aanmerkelijk opgeschroefd. De boeren namen er geen genoegen meer mee, dat de lage gras- en bouwlanden in de winterperiode regelmatig onder water stonden en er 's zomers hoogstens één keer in de maanden juli of augustus kon worden gehooid.
Veel woongebieden in het lage midden van Fryslân werden door de overstromingen regelmatig bedreigd.


De oorzaak van de <strong>toenemende ellende</strong> was het feit dat de natuurlijke lozing van het water op de [[Zuiderzee]] en de [[Waddenzee]] tijdens eb stagneerde door [[windstuwing]] en in langdurige regenperiodes door overmatige toename van water in de Friese boezem.
<br>[[Bestand:IMG_1952gschk.JPG|600x400px|link=]]
Vanaf 1894 werd er in de landelijke en provinciale politiek van Fryslân uitgebreid gediscussieerd over de mogelijk te nemen maatregelen, waarbij een verbetering van de indijking werd afgewogen tegenover de bouw van voldoende krachtige gemalen.
Uiteindelijk werd er besloten tot een combinatie: naast verbetering van de indijking, met als slotstuk de bedijking van de Lauwerszee (1968), werd ook het plan gelanceerd tot het bouwen van een gemaal bij Lemmer en Stavoren.


De Provinciale Staten van Friesland hechtten in 1915 hun goedkeuring aan het plan tot de <strong>bouw van het stoomgemaal bij Lemmer</strong>.
<br>Het is een [[boezemgemaal]].
Het is het enige nog volledig voor de waterhuishouding werkende [[stoomgemaal]] in Nederland. Heel bijzonder als men weet dat er in 1911 maar liefst 514 stoomgemalen actief waren in Nederland.


De ontwerper van het in 1920 in gebruik genomen gemaal met haar functionele maar karakteristieke uiterlijk is [[ir. D.F. Wouda]], de stoominstallatie met het stoommachinepark is ontworpen door [[prof. ir. J.C. Dijxhoorn]], in samenwerking met [[Machinefabriek Jaffa]] in Utrecht.
Als we de [[Friese stoomgemalen]] vanaf het midden van de 19e eeuw inventariseren tellen we in totaal ca. 25 stoomgemalen. Zij fungeerden bijna allemaal als poldergemalen.  
In het ketelhuis werd de stoom opgewekt door zes kolengestookte ketels. In 1955 werden deze zes kolengestookte <strong>[[stoomketels van het type Pied-Boeuf]]</strong> vervangen door vier nieuwe [[Schotse ketels]] van Werkspoor, aanvankelijk eveneens gestookt met kolen, maar in 1967 werden deze ketels voor oliestook omgebouwd.  
Het machinepark bestaat uit vier [[tandem-compound]] stoommachines en acht [[centrifugaalpompen]], gebouwd door de Machinefabriek Jaffa te Utrecht.


De bouw van het [[stoomgemaal]] bij [[Takozijl|Teakesyl]] werd noodzakelijk door de steeds toenemende wateroverlast in de [[Friese boezem]].


[[Bestand:Prof_ir_JC_Dijxhoorn.jpg|135x164px|link=]]  
In de daaraan voorafgaande eeuw nam de druk op de [[Friese boezem]] gestaag toe. Dat was een gevolg van o.a. de uitgestrektheid van het [[Friese boezem|boezemoppervlak]], opwaaiing en opstuwing bij harde wind met als gevolg "scheefstand" in de boezem, de toenemende intensiteit bij de afwatering door het ontstaan van honderden [[Polder|particuliere polders]] met [[Poldermolen|windbemaling]] en de vooruitgang in de landbouw en veeteelt, waarbij men steeds dieper wilde ontwateren.
<br>Daarmee werden de eisen, gesteld aan de beheersing van de [[Friese boezem]], aanmerkelijk opgeschroefd. De boeren namen er uiteindelijk geen genoegen meer mee, dat de lage gras- en bouwlanden in de winterperiode regelmatig onder water stonden en er 's zomers hoogstens één keer in de maanden juli of augustus kon worden gehooid.
Veel woongebieden in het Lage Midden van [[Fryslân]] werden door de overstromingen regelmatig bedreigd.


Prof. ir. J.C. Dijxhoorn geeft een <strong>
[[Bestand:IMG_1231_langs_PM-kanaal_5-12-2009_15-05-13_PF_k.jpg|543x543px|link=]]
Het PM-kanaal bij Grou, levensader van de Friese boezem.
<br>Een kade houdt de boezem in toom voor het Lage Midden van Fryslân.


[[beschrijving van de stoominstallatie van het gemaal bij Lemmer in het tijdschrift "De Ingenieur"]]</strong>
De oorzaak van de toenemende ellende was het feit dat de [[natuurlijke lozing|natuurlijke lozing van het water]] op de [[Zuiderzee]] en de [[Waddenzee]] tijdens eb stagneerde door windstuwing en in langdurige regenperiodes door overmatige toename van water in de Friese boezem.
<br>Vanaf 1894 werd er in de landelijke en provinciale politiek van Fryslân uitgebreid gediscussieerd over de mogelijk te nemen maatregelen, waarbij een verbetering van de indijking werd afgewogen tegenover de bouw van voldoende krachtige gemalen.
<br>Uiteindelijk werd er besloten tot een combinatie: naast verbetering van de indijking, met als slotstuk de bedijking van de Lauwerszee (1968), werd ook het plan gelanceerd tot het bouwen van gemalen bij Lemmer en (in een later stadium) bij Stavoren.


Het gemaal werd op 7 oktober 1920 geopend door Koningin Wilhelmina.  
De Provinciale Staten van Friesland hechtten in 1915 hun goedkeuring aan het plan tot de bouw van het stoomgemaal bij Lemmer.


Tot 1966 werd het gemaal gebruikt om het [[boezempeil van Friesland]] (het [[FZP]]) te verlagen. Door inkrimping van de inhoud van de Friese boezem en de intensivering van de wateruitslag uit de polders namen omstreeks 1960 de klachten betreffende wateroverlast en overstroming weer toe. Daarom werd nu ook het tweede gemaal bij Stavoren gerealiseerd en in 1976 werd het [[J.L. Hooglandgemaal]] opgeleverd. Sindsdien wordt het Ir. D.F. Wouda-gemaal nog slechts enkele dagen per jaar noodzakelijk wordt ingezet.
De ontwerper van het in 1920 in gebruik genomen [[Woudagemaal bouwkundig en technisch|gemaal met haar functionele maar karakteristieke uiterlijk]] is [[ir. D.F. Wouda]]
Dat bleek bijvoorbeeld in het najaar van 1998, toen er een extreme hoeveelheid regen viel. Al dit regenwater bleek te veel voor een groot aantal gemalen en sluizen. De sloten en kanalen raakten overvol. Tuinderijen liepen onder water. Op een aantal plaatsen kon het rioleringsstelsel de hoeveelheid water niet aan. Ondergelopen straten en huizen waren het gevolg. Zo werd in oktober 1998, 78 jaar nadat koningin Wilhelmina het officieel had geopend, het Woudagemaal weer eens ingeschakeld. Soepel draaiend leverde het paradepaardje een topprestatie door dertien dagen onafgebroken te pompen en al het overtollige water af te voeren. Daarmee zorgde het ervoor dat Friesland droge voeten hield.
Nog steeds komt het voor dat het Woudagemaal voor enige dagen moet bijspringen.


Als het nodig is pompt het stoomgemaal bij Lemmer met gemak 4 miljoen liter water per minuut naar buiten (dit is ruim 5,6 miljoen m3 water per etmaal), zelfs naar huidige maatstaven gerekend een flinke [[capaciteit]].  
[[Bestand:Ir_D_F_Wouda.JPG|400x326px|link=]]
Ter illustratie: daarmee zou het [[Sneekermeer]] in twee etmalen volledig  zijn drooggelegd.


Het gemaal is sinds 1947 vernoemd naar ir. D.F. Wouda, hoofdingenieur van de [[Provinciale Waterstaat van Friesland]], die het in 1917-'18 gebouwde pand ontwierp in de stijl van de <strong>[[Amsterdamse School]]</strong>. Hij speelde een belangrijke rol bij de realisering van het gemaal. Bij zijn pensionering werd daarom zijn naam voor altijd aan het gemaal verbonden.
De [[Woudagemaal bouwkundig en technisch|stoominstallaties met het stoommachinepark]] zijn mede ontworpen door prof. ir. J.C. Dijxhoorn, in samenwerking met [[Machinefabriek Jaffa]] in Utrecht.
<br>In het ketelhuis werd de stoom opgewekt door zes kolengestookte ketels. In 1955 werden deze zes kolengestookte [[stoomketels van het type Piedboeuf|zes stoomketels van het type Piedboeuf]] vervangen door [[Schotse ketels|vier nieuwe Schotse ketels]] van Werkspoor, aanvankelijk eveneens gestookt met kolen, maar in 1967 werden deze ketels voor oliestook omgebouwd.
<br>Het machinepark bestaat uit vier tandem-compound stoommachines en acht [[centrifugaalpomp|centrifugaalpompen]], gebouwd door de [[Machinefabriek Jaffa]] te Utrecht.
<br>Een gedetailleerde beschrijving van de elementen van het ir. D.F. Woudagemaal, zowel bouwkundig als technisch, wordt gegeven onder de titel [[Woudagemaal bouwkundig en technisch]].


Sinds 1977 is het bouwkundig en technisch waardevolle Woudagemaal een [[beschermd monument]].
[[Bestand:Prof_ir_JC_Dijxhoorn.jpg|135x164px|link=]]  
Het gemaal komt alleen in actie bij extreem hoge waterstanden. Daarmee is het gemaal geen museum geworden. Het is een volledig inzetbaar bedrijf, thans in eigendom van het [[Wetterskip Fryslân]].
Zelfs nu het elektrisch aangedreven Hooglandgemaal, waarvan de capaciteit in 2010 nog eens is vergroot, bij wateroverlast als eerste wordt ingezet, komt het voor dat het Woudagemaal bij overaanbod van boezemwater wordt ingezet door het Wetterskip Fryslân.
Daarnaast vervult dit stukje historie nog andere belangrijke functies: de schoorsteen met een hoogte van meer dan zestig meter is een veilig baken voor menig schipper op het IJsselmeer.Ook zijn het gebouw en de stoommachines trekpleisters voor architectuur- of stoomliefhebbers.
 
In 1998 is het uitstekend onderhouden monument op de [[Werelderfgoedlijst van de UNESCO]] geplaatst, en op 7 juli 2001 is de publieke openstelling gestart door Commissaris van de Koningin Nijpels. Het behoort tot de top der Nederlandse UNESCO-monumenten.


De <strong>[[Stichting ir.D.F.Woudagemaal]]</strong> draagt zorg voor het voor publiek openstellen van dit werelderfgoed en verricht haar werkzaamheden sinds 2011 vanuit een prachtig nieuw <strong>[[Bezoekerscentrum van het Woudagemaal]]</strong>.
Prof. ir. J.C. Dijxhoorn geeft een [[beschrijving van de stoominstallatie van het gemaal bij Lemmer in het tijdschrift "De Ingenieur"]]


----
Het gemaal werd op 7 oktober 1920 geopend door Koningin Wilhelmina.
'''ir. D.F. Woudagemaal en het waterbeheer'''
<br>In het tijdvak dat het [[ir. D.F. Woudagemaal]] als enig boezemgemaal de Friese boezem moest beteugelen heeft het gemaal vele [[maalperiodes]] gekend.
<br>Tot 1966 werd het gemaal gebruikt om het [[Friese boezem|boezempeil van Friesland]] (het [[Friese boezem|FZP]]) te verlagen. Door inkrimping van de inhoud van de Friese boezem en de intensivering van de wateruitslag uit de polders namen omstreeks 1960 de klachten betreffende wateroverlast en overstroming weer toe.


<ul>
[[Bestand:IMG_0104_hcschk.JPG‎|336x336px|link=]]
<li> [[peilschaal]]
Nog in de zestiger jaren dreigde het dorp Grou in het Lage Midden onder water te lopen...
</ul>
 
'''Stoomkracht'''


De [[waterpompen|waterpomp]] van het Woudagemaal worden aangedreven door stoomkracht. De [[stoom]] die de vier [[stoommachine|stoommachines]] aandrijft, ontstaat door water te verhitten tot stoom. Dit gebeurt in de [[stoomketel|stoomketels]]. Tegenwoordig wordt [[stookolie]] gebruikt, maar oorspronkelijk stookte men het gemaal op [[steenkool|steenkolen]].
Daarom werd nu ook het tweede gemaal bij Stavoren gerealiseerd en in 1966 werd het [[J.L. Hooglandgemaal]] opgeleverd. <br>Sindsdien wordt het [[Ir. D.F. Woudagemaal]] nog slechts enkele dagen per jaar ingezet.
Dat bleek bijvoorbeeld in het najaar van 1998, toen er een extreme hoeveelheid regen viel. Al dit regenwater bleek te veel voor een groot aantal gemalen en sluizen. De sloten en kanalen raakten overvol. Weide- en landbouwgronden liepen onder water. Op een aantal plaatsen kon het rioleringsstelsel de hoeveelheid water niet aan. Ondergelopen straten en huizen waren het gevolg.
<br>Zo werd in oktober 1998, 78 jaar nadat koningin Wilhelmina het officieel had geopend, het Woudagemaal weer eens ingeschakeld. Soepel draaiend leverde het paradepaardje een topprestatie door dertien dagen onafgebroken te pompen en al het overtollige water af te voeren. Daarmee zorgde het ervoor dat Friesland droge voeten hield.
<br>Nog steeds komt het gemiddeld 1 à 2 maal per winter voor dat het [[ir. D.F. Woudagemaal|Woudagemaal]] enige dagen moet bijspringen.  


Bij een draaiend Woudagemaal werd tussen de 30.000 kg en 35.000 kg steenkolen per dag verbruikt, met uurgemiddelden van soms wel 1400 kg per uur.
Als het nodig is pompt het stoomgemaal bij Lemmer met gemak 4 miljoen liter water per minuut naar buiten (dit is ruim 5,6 miljoen m3 water per etmaal), zelfs naar huidige maatstaven gerekend een flinke capaciteit.
<br>Ter illustratie: daarmee zou het Sneekermeer in twee etmalen volledig  zijn drooggelegd.


'''Opslag van steenkolen'''
Het gemaal is sinds 1947 vernoemd naar ir. D.F. Wouda, hoofdingenieur van de Provinciale Waterstaat van Friesland, die het in 1917-'18 gebouwde pand ontwierp geïnspireerd op de [[bouwstijlen in Nederland]] omstreeks 1920. (zie ook de stijl van de [[Amsterdamse School]]). Hij speelde een belangrijke rol bij de realisering van het gemaal. Bij zijn pensionering werd daarom als huldeblijk zijn naam voor altijd aan het gemaal verbonden.


Wat nu de parkeerplaats is bij de ingang van het Woudagemaal, was oorspronkelijk de opslagplaats voor de steenkolen. De steenkolen werden per boot aangevoerd.
[[Bestand:IMG_1974k.jpg|300x200px|link=]]


'''Van steenkolen naar stookolie'''
Sinds 1977 is het bouwkundig en technisch waardevolle Woudagemaal een beschermd monument.
Het gemaal komt alleen in actie bij extreem hoge waterstanden. Daarmee is het gemaal geen museum geworden. Het is een volledig inzetbaar bedrijf, thans in eigendom van het [[Wetterskip Fryslân]].
<br>In de periode 2012-2014 zijn het gebouw en de installaties van het ir. D.F. Woudagemaal zowel boven als onder water grondig gerestaureerd.
<br>Deze [[Onderhoud stoomgemaal|restauratie]] is in 2014 feestelijk afgesloten.
<br>Sinds april 2012 is het Woudagemaal ook als model te bewonderen in [[Madurodam]].


Om een stoominstallatie zijn werk te laten doen is er <strong>[[brandstof]]</strong> nodig.
<br>Voor de bediening van het gemaal kent het Wetterskip Fryslân diverse [[Functies bij het Woudagemaal]].
In 1955 werden de kolengestookte ketels vervangen door vier nieuwe ketels. In 1967 werden deze ketels omgebouwd voor stookolie. Er is tegenwoordig tussen de 13 en 17 ton stookolie per dag nodig, afhankelijk van het aantal toeren.


'''Voordelen van stookolie boven steenkolen'''
Zelfs nu het elektrisch aangedreven Hooglandgemaal, waarvan de capaciteit in 2010 nog eens is vergroot, bij wateroverlast als eerste wordt ingezet, komt het voor dat het Woudagemaal bij overaanbod van boezemwater wordt ingezet door het Wetterskip Fryslân.
 
<br>Daarnaast vervult dit stukje historie nog andere belangrijke functies: de schoorsteen met een hoogte van zestig meter is een veilig baken voor menig schipper op het IJsselmeer. Ook zijn het gebouw en de stoommachines trekpleisters voor architectuur- of stoomliefhebbers.
• Stookolie is minder arbeidintensief. Het bespaart maar liefst dertien <strong>[[functies bij het Woudagemaal|arbeidskrachten]]</strong>, dus aan <strong>[[personeel]]</strong>.
 
 
In 1998 is het uitstekend onderhouden monument op de [[‎UNESCO gerelateerde sites|Werelderfgoedlijst van de UNESCO]] geplaatst, en op 7 juli 2001 is de publieke openstelling door de toenmalige Commissaris van de Koningin Ed Nijpels ‘geopend'.
• Vroeger kostte het een volle dag om het gemaal op te starten, nu slechts acht uur.
 
• Vloeibare brandstoffen zoals stookolie zijn schoner en minder milieubelastend dan steenkolen. Zo heeft stookolie geen asresten, met bijkomende giftige stoffen.
 
• De invoer van stookolie is gelijkmatiger.


• Het [[rendement]] van stookolie op de stookwaarde is hoger.
De [[Stichting ir. D.F. Woudagemaal]] droeg vanaf 2001 zorg voor het voor publiek openstellen van dit werelderfgoed en en realiseerde de bouw van een prachtig [[Bezoekerscentrum van het Woudagemaal]], dat op 7 oktober 2011 door Prinses Margriet werd geopend.


• Het onderhoud aan de vlamzijde gedeelte van de stoomketel is aanmerkelijk
Vanaf 2020 zijn de taken van de [[Stichting ir. D.F. Woudagemaal]] overgedragen aan [[Wetterskip Fryslân]].<br>
[[Category:Waterbeheer Friese boezem]]
152

bewerkingen