imported>Jan Pieter Rottine |
imported>Vincent Erdin |
| Regel 1: |
Regel 1: |
| '''Fryslân''', in het nederlands: '''Friesland''', is één van de twaalf Nederlandse provincies.
| | R.J. Cleveringsluizen |
|
| |
|
| <li>'''Algemeen'''
| | Het sluizencomplex bevindt zich in de provinciale weg N 361 naar Lauwersoog. Het gaat om spuisluizen, de schutsluis voor het scheepvaartverkeer ligt bij Lauwersoog. |
|
| |
|
| <br>'''Fryslân'''
| | Met een spuisluis kan alleen onder natuurlijk verval water worden afgevoerd in dit geval van het Lauwersmeer naar de Waddenzee. Op het Lauwersmeer komen twee boezemstelsels samen: de Friese boezem en de Groningse boezem. De Friese boezem heeft een uitlaatpunt bij Dokkumer Nieuwe Zijlen en de Groningse boezem bij Zoutkamp, tussen Zoutkamp en het gemaal De Waterwolf ligt de bergboezem. De spuisluizen zijn in 1969 geplaatst toen de Lauwerszee werd afgesloten en het Lauwersmeer ontstond. Het sluizencomplex kreeg op dat moment ook de naam: Lauwerssluizen. Pas op 2 oktober 2007 werd de naam gewijzigd in R.J. Cleveringsluizen. |
| <br>Fryslân telt momenteel 647.696 inwoners (stand van 30 september 2011).
| |
| <br>De '''hoofdstad is Leeuwarden'''.
| |
|
| |
|
| <br>[[Bestand:De_Waag_Leeuwarden_k.JPG|600×450px|link=]]
| | R.J. Clevering (1914 - 2013) was van 1955 - 1979 voorzitter (dijkgraaf) van het Waterschap Hunsingo. |
|
| |
|
| <br>
| | De spuisluizen bestaan uit drie bouwwerken met ieder vier spuikanalen. Twee van de drie bouwwerken staan op Fries grondgebied en één op Gronings grondgebied. |
| <br>Zowel het '''Frysk''' (Fries) als het Nederlands hebben in de provincie de status van '''officiële taal, c.q. bestuurstaal'''.
| |
|
| |
|
| <li>'''Geografie'''
| | De spuisluizen worden opengezet als het eb op de Waddenzee is. Op dat moment is de stand van het buitenwater (Waddenzee) lager dan dat van het Lauwersmeer en kan het onder vrij verval naar buiten stromen waarmee de boezem wordt ontlast en daarmee het overtollige water kwijt is. |
|
| |
|
| <br>'''Ligging'''
| | Dat water stroomt voor een belangrijk deel vanuit Friesland naar Dokkumer Nieuwe Zijlen en vanuit Groningen voor het Westerkwartier, Hunsingo en een deel van de kop van Drenthe via het Reitdiep naar het Lauwersmeer. |
| <br>De provincie Fryslân ligt '''in het noorden van Nederland'''.
| |
| <br>In het oosten wordt Fryslân begrensd door de provincies Groningen en Drenthe, in het zuiden door de provincies Overijssel en Flevoland, in het zuidwesten door het IJsselmeer en in het westen en noorden door de Waddenzee en buiten de Waddeneilanden door de Noordzee.
| |
|
| |
|
| [[Bestand:Kaart_Fryslân_k.jpg|600×477px|link=]]
| | Met enige regelmaat blijven de spuisluizen wel eens wat langer open staan dan strikt noodzakelijk is. Op dat moment stroomt er zout water van de Waddenzee naar het Lauwersmeer. |
|
| |
|
| <br>
| | Tot de zomer van 2012 is er met enige regelmaat nagedacht over het vervangen van de spuisluizen door een nieuw elektrisch gemaal. De capaciteit zou 15.000 m3 per minuut bedragen. Ter vergelijking: De Cruquius (1852 in berdijf: 2500 m3 per minuut, ir. D.F. Woudagemaal (1920) in bedrijf: 4500 m3 per minuut en het J.L. Hooglandgemaal (1967 in bedrijf) 9000 m3 per minuut. |
| <br>Door de '''[[Afsluitdijk]]''' is Fryslân verbonden met de provincie Noord-Holland.
| | De geraamde kosten van het gemaal zouden minimaal 180 miljoen euro bedragen. De verwachting is dat het gemaal dan tien dagen per jaar zou gaan draaien. De hoge kosten en het geringe jaarlijks gebruik en de recessie die in 2008 begon heeft het besluit in de hand gewerkt om het gemaal definitief niet te bouwen. |
| <br>De '''Friese waddeneilanden''' '''[[Vlieland]], [[Terschelling]], [[Ameland]] en [[Schiermonnikoog]]''' zijn bereikbaar met '''[[veerdiensten in Fryslân|veerdiensten]]'''. Vanuit '''[[Harlingen (stad)|Harlingen]]''' naar '''Vlieland en Terschelling''', '''vanaf de pier bij [[Holwerd]]''' naar '''Ameland''' en vanuit '''[[Lauwersoog]]''' naar '''Schiermonnikoog'''.
| | De spuisluizen blijven gehandhaafd. |
| <br>
| |
| <br>Om de provincie te onderscheiden van '''[[Noord-Friesland|Noord-]]''' en '''[[Oost-Friesland]]''' en de ['''[Landkreis|Kreis]] [[Friesland (district)|Friesland]]''' in het '''[[Duitsland|Duitse]] [[Nedersaksen]]''' wordt de provincie in wetenschappelijke kringen ook wel vaak aangeduid als '''[[Westerlauwers Friesland]]'''.
| |
|
| |
|
| '''Qua totale oppervlakte (land + water) is Fryslân de grootste provincie van Nederland''' en qua landoppervlakte is het de derde provincie.
| | Aan spuien onder natuurlijk verval is één belangrijk nadeel verbonden: de waterstand van het buitenwater is niet te beïnvloeden. Als er een stevige noordwesten storm staat (windkracht 8 of meer) dan wordt het water vanuit de Noordzee de Waddenzee ingeblazen. Er is dan ter hoogte van Lauwersoog een hogere waterstand waarneembaar dan onder normale weersomstandigheden. Omdat het buitenwater (Waddenzee) dan hoger staat dan het binnenwater (Lauwersmeer) kunnen de sluisluizen niet geopend worden en blijft het overtollige water uit de Friese en Groningse boezem op het Lauwersmeer staan. Dit kan een aantal dagen duren zonder dat er dan sprake is van een groot veiligheidsrisico. Het wordt echter anders als er ook sprake is van gelijktijdige overvloedige neerslag (regen). In dat geval raken de beide boezems vol of zelfs overvol. Het water kan letterlijk geen kant meer op. |
|
| |
|
| <li>'''Landschap'''
| | Op dat moment is het noodzakelijk om mechanisch te gaan bemalen. Zie de uitleg in de 3D film in het bezoekerscentrum van het Woudagemaal hierover. |
| | |
| <br>Fryslân is door de '''[[Vereniging Nederlands Cultuurlandschap]]''' uitgeroepen tot '''mooiste provincie van Nederland''' (Leeuwarder Courant, 15 juni 2010)
| |
| <br>De vereniging '''[[It Fryske Gea]]''' (= het Friese landschap) is de '''provinciale natuurbeherende instantie'''.
| |
| | |
| Fryslân heeft een '''open landschap en is waterrijk'''. Het Friese landschap bestaat uit '''negen verschillende landschappen''':
| |
| | |
| <ul>
| |
| <li>het '''[[Waddenzee|Waddengebied]]'''
| |
| <li>de '''[[zuidoosthoek]]'''
| |
| <li>het '''[[terp|terpengebied]]''' van '''[[Kwartieren van Friesland|Oostergo]]'''
| |
| <li>het '''[[terp|terpengebied]]''' van '''[[Westergo]]''',
| |
| <li>het '''[[Friese meren|Lage Midden]]'''
| |
| <li>de '''[[Veenpolders]]'''
| |
| <li>het pleistocene '''[[Gaasterland (streek)|Gaasterland]]'''
| |
| <li>de '''[[Friese Wouden|Noordelijke Wouden]]'''
| |
| <li>het '''[[Bedijkingslandschap]]''' (= '''[[Marne (slenk)|Marne]]''', '''[[Het Bildt]]''', '''[[Middelzee|Nieuwlanden]]''' en '''[[Lauwerszee]]''')
| |
| </ul>
| |
| | |
| [[Bestand:Lege_Midden_It_Deel_k.JPG|600×400px|link=]]
| |
| '''Het Lage-Midden van Friesland: Het Deel bij Grou, waar eens het stoomgemaal Leppedijk zijn water op uitsloeg'''
| |
| | |
| <br>In Fryslân liggen vier '''[[nationale parken]]''':
| |
| <ul>
| |
| <li>'''Nationaal Park [[Nationaal Park Schiermonnikoog|Schiermonnikoog]]'''
| |
| <li>'''Nationaal Park [[Nationaal Park De Alde Feanen|De Alde Feanen]]'''
| |
| <li>'''Nationaal Park [[Nationaal Park Lauwersmeer|Lauwersmeer]] (Groningen en Friesland)'''
| |
| <li>'''Nationaal Park [[Nationaal Park Drents-Friese Wold|Drents-Friese Wold]] (Drenthe en Friesland)'''
| |
| </ul>
| |
| | |
| <li>'''Naam'''
| |
| <br>'''Fryslân'''
| |
| Op '''1 januari 1997''' werd de '''officiële naam''' van de provincie door de Friese [[Provinciale Staten]] veranderd van 'Friesland' in '''[[Fryslân]]'''. | |
| <br>In november 2004 besloot het Ministerie van Binnenlandse Zaken erop toe te zien dat de officiële naam van deze provincie in overheidsstukken '''ook consequent wordt gebruikt'''.
| |
| <br>Bronnen: ''Ook voor rijk heet Friesland Fryslân'', Leeuwarder Courant, 10 november 2004 en ''Provinciaal Blad van Friesland'', 1996 nr. 7, 28 maart 1996
| |
| <br>
| |
| <br>Schriftelijke publicaties, mededelingenborden, bewegwijzering en dergelijke etikettering tonen in de kop: "Provinsje Fryslân - Provincie Fryslân", waarmee duidelijk aangegeven wordt wat de Nederlandse naam moet zijn.
| |
| In het dagelijks spraakgebruik in de rest van Nederland wordt echter nog steeds veelal de Nederlandstalige (nu echter foutieve) naam "Friesland" gebruikt.
| |
| <br>
| |
| <br>'''Heitelân'''
| |
| <br>'''It Heitelân''' (Nederlands: '''Het vaderland''') is voor '''Friezen om utens''', Friezen die buiten Fryslân wonen, een veel gebruikte term om de eigenheid van de provincie Fryslân mee aan te duiden. Hij wordt vaak gebruikt om de sterke emotionele band met Fryslân aan te geven.
| |
| <br>
| |
| <li> '''Volkslied'''
| |
| <br>Een lied met de naam '''It Heitelân''' werd geschreven door J.L. van den Burg en muzikaal ondersteund door J. Lindeman. Vlak na de Tweede Wereldoorlog gingen er stemmen op om het '''huidige volkslied van Fryslân''' (tekst van dr. Eeltje Halbertsma), <strong>'''De âlde Friezen'''</strong> (Nederlands: De oude Friezen), te vervangen door eerstgenoemd lied. De reden hiervoor was '''het karakter van het bestaand''' <strong>volkslied</strong>. De tekst zou zich in zijn 19de-eeuwse terminologie teveel associëren met de toen recent in diskrediet gebrachte bloed- en-bodem-filosofie. Een nieuwe generatie erkent echter toch het belang van en de genegenheid voor het wijd verbreid bekend zijnde '''Frysk Folksliet'''.
| |
| | |
| <li>'''Geschiedenis'''
| |
| <br>
| |
| <br>'''Prehistorie en oudheid'''
| |
| <br>'''Van ongeveer 400 vj. tot 200 vj.''' begon langzamerhand een protofriese cultuur te ontstaan met '''[[terp]]en''' tussen '''[[Vlie]] en [[Eems]]'''. De bewoners werden door de Romeinen '''[[Frisii]]''' genoemd. De aanwezigheid van de '''[[Romeinen in Fryslân|Fryslân]'''] begint met de Romeinse generaal '''[[Drusus]]''' als hij in '''12 vj.''' zijn campagne in '''[[Germanië|Germania]]''' aanvoert.
| |
| <br>
| |
| <br>'''Middeleeuwen'''
| |
| <br>Aan het begin van de ['''[Middeleeuwen]]''' strekte Fryslân zich uit van het '''[[Zwin (zeearm)|Zwin]]''', bij wat nu de Belgische grens aan de kust is, tot aan de rivier '''[[Wezer]]''' in Duitsland. In de '''7e eeuw''' was het onafhankelijk. Het begin van de '''8e eeuw''' is bekend vanwege de''' Friese koning [[Radboud (koning)|Redbad]]''', die tegen de Franken ten strijde trok en van de missionaris '''[[Bonifatius (heilige)|Bonifatius]]''', die bij Dokkum werd vermoord in 754 door roversbenden die uit het oosten kwamen.
| |
| <br>
| |
| <br>Na de inlijving bij het '''[[Frankische Rijk|Frankenrijk]]''' bestond Fryslân, volgens de '''[[Lex Frisionum]]''' (=de Friese wet), uit drie delen:
| |
| <ul>
| |
| <li> het '''gebied tussen het Zwin en Vlie'''
| |
| <li> het '''gebied tussen Vlie en [[Lauwers]]'''
| |
| <li> het '''gebied tussen Lauwers en Wezer'''
| |
| </ul>
| |
| | |
| <br>Een westelijk deel (Noord-Holland) van Fyslân viel rond het jaar '''1000''' officieel onder de '''graven van [[Holland]]'''. De overige delen hadden in die tijd over het algemeen een grote zelfstandigheid, omdat geen enkele graaf of hertog het gebied onder controle kon krijgen.
| |
| <br>In '''1287 en 1288''' '''veroverde graaf Floris V van Holland West-Friesland'''.
| |
| <br>
| |
| <br>In '''1287''' vond de '''[[Sint-Luciavloed]]''' plaats. Opéénvolgende stormvloeden scheiden West-Friesland en Westerlauwers Friesland steeds verder van elkaar af, door het effect van vergroting van het scheidende wateroppervlak van Almere, Flevomeer en later het ontstaan van de Zuiderzee.
| |
| <br>
| |
| <br>Een '''invasie bij Stavoren (1345 Slag bij Warns)''' door de Hollandse graaf Willem IV werd '''door de Friezen verijdeld'''. Zij verdedigden hun "vrijheid" met succes.
| |
| <br>
| |
| <br>De overgang tussen Hoge Middeleeuwen en Late Middeleeuwen is een periode waarin een groot aantal '''[[kloosters in Friesland]]''' wordt gesticht.
| |
| | |
| <br>In de '''14e eeuw''' kreeg de stad [[Groningen (stad)|Groningen]] steeds meer macht in het deel van Fryslân tussen Lauwers en Eems. In de '''15e eeuw''' werd [[Ulrich I van Oost-Friesland|Ulrich Cirksena]] Graaf van Oost-Friesland.
| |
| | |
| <br>In '''1498''' probeerde keizer [[Maximiliaan I van het Heilige Roomse Rijk|Maximiliaan van Oostenrijk]] zijn aanspraken op het Friese gebied te verzilveren: hij benoemde hertog [[Albrecht III van Saksen|Albrecht van Saksen]] tot '''Heer van heel Friesland'''. Deze kreeg '''alleen Westerlauwers Friesland''' onder controle. Toen was de opsplitsing van het oude Friesland een feit geworden.
| |
| <br>
| |
| <br>'''Nieuwe Tijd'''
| |
| <br>
| |
| <br>De nieuwe tijd begon voor Fyslân met de laatste [[Fries-Hollandse oorlog]] (1515-1524).
| |
| <br>In 1524 wist keizer Karel V aan Fryslân zijn wil op te leggen.
| |
| | |
| <br>In '''1581''' kreeg Fryslân '''weer een autonome status'''. De '''[[Admiraliteit van Friesland]]''', opgericht in '''1596''', was één van de [[Admiraliteit]]en ten tijde van de [[Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden]].
| |
| <br>Onder leiding van Friese Stadhouders, nazaten van Jan van Nassau, vocht Fryslân mee in opstand tegen de Spaanse Koning Filips II.
| |
| <br>Na het kinderloos overlijden van Oranje-stadhouder Willem III in 1702 en het Tweede Stadhouderloze Tijdperk werd de Friese Nassau-stadhouder Willem IV als Prins van Oranje, stadhouder van de hele Republiek. De huidige koninklijke familie stamt dus af van de Friese stadhouders.
| |
| | |
| <br>In '''1795''' werd '''de Republiek overvallen door Frankrijk''' en raakten de republieken van de Nederlanden hun '''zelfstandigheid kwijt'''.
| |
| <br>Na de '''Bataafse Republiek (1795-1806)''' en het '''Koninkrijk Holland (1806-1810)''' werden de Nederlanden onder keizer Napoleon Bonaparte '''ingelijfd bij Frankrijk'''.
| |
| <br> Door beëindiging de Franse overheersing werd '''Nederland in 1813 weer zelfstandig'''. Na de '''Slag bij Waterloo in 1815''' werd '''tijdens het "Wener Congres" het Koninkrijk der Nederlanden gevormd met als staatshoofd Koning Willem I'''.
| |
| <br>'''Fryslân''' maakt '''sindsdien als provincie deel uit van het Koninkrijk'''.
| |
| | |
| <li>'''Taal'''
| |
| <br>
| |
| <br>'''Frysk'''
| |
| De talen die het meeste worden gesproken in de provincie zijn het [[Westerlauwers Fries|Frysk]] (Fries) en het [[Nederlands]]. Het Frysk heeft de status van '''Europese minderheidstaal''' en wordt naast het Nederlands als een '''officiële landstaal''' erkend onder het Europees Handvest voor regionale talen of talen van minderheden. De taal wordt beperkt gebruikt in de rechtspraak en het onderwijs, en in ruimere mate door (een aantal) overheden en media, en met name voor de radio en op de TV.
| |
| <br>
| |
| <br>'''Dialecten in Fryslân'''
| |
| Behalve het '''Standertfrysk''' heeft het Frysk ook een aantal dialecten, zoals: '''Aasters''' op Terschelling, '''Hindeloopers''', '''Schiermonnikoogs''', '''Kleifries''', '''Woudfries''' en '''Zuidwesthoeks'''. De dialectonderscheiden zijn echter aan het verdwijnen en de beide eerstgenoemde dialecten moeten zelfs als uitgestorven worden beschouwd.
| |
| <br>
| |
| <br>'''In de Friese steden''' spreken alleen zij die van het platteland zijn ingekomen (onderling) Frysk. '''Stadsfries''', een Nederlands dialect met sterke Friese invloeden, is daar vanouds '''de volkstaal''' die echter langzaam verder vernederlandst. Aan dit <strong>''Friese Nederlands''</strong> zijn enkele andere dialecten verwant als: '''Amelands''', '''Bildts''' en op Terschelling '''Midslands'''.
| |
| <br>
| |
| <br>In het oosten van de gemeente [[Kollumerland]] wordt vanouds, maar afnemend, "westelijk Gronings" gesproken: '''Kollumerlands'''. In het zuidoosten van de provincie, beneden de '''[[Tjonger]]''', wordt vanouds, maar ook afnemend, het aan het zuidwestelijke Drents verwante '''[[Stellingwerfs]]''' gesproken.
| |
| <br>
| |
| <br>'''Plaatsnamen'''
| |
| <br>
| |
| <br>'''Alle plaatsen in Fryslân hebben slechts één officiële naam'''. Dat is de naam die in bijvoorbeeld '''notariële akten''' en in de '''Gemeentelijke Basisadministratie''' en in de '''Basisregistraties Adressen en Gebouwen''' wordt gebruikt. Dat is in de meeste gevallen de Nederlandse naam, in zeven gemeenten '''Dantumadiel''', '''Tytsjerksteradiel''', '''Ferwerteradiel''', '''Menameradiel''', '''Boarnsterhim''', '''Littenseradiel''' en '''Ljouwerteradiel''' hebben '''alle plaatsen echter de Friese naam als de officiële naam'''.
| |
| <br>De meeste gemeenten geven echter beide namen aan op de plaatsnaambordenborden.
| |
| <br>
| |
| <br>'''Nieuwe Friese taalwet'''
| |
| <br>Minister Piet Hein Donner van Binnenlandse Zaken heeft op 12 februari 2011 bij [[Omrop Fryslân]] aangekondigd dat er een nieuwe Friese taalwet komt. Deze wet '''garandeert iedereen het recht om in de provincie Fryslân zelf te kiezen''' voor de Nederlandse of de Friese taal '''in het contact met de overheid of in de rechtszaal'''. Een onderdeel van de wet is de introductie van een '''Raad voor de Friese taal'''. Deze raad kan bijdragen aan het stimuleren en waarborgen van het gebruik van de Friese taal.
| |
| | |
| <li>'''Cultuur'''
| |
| De '''Friese cultuur''' wordt gekenmerkt in vele maatschappelijke facetten.
| |
| <br>Naast de eigen taal Frysk, kenmerkt de cultuur zich ook door een sterk bewustzijn van eigen identiteit, die o.a. wordt vormgegeven in de '''Friese letterkunde en kunst'''.
| |
| <br>Tot een overzicht van de '''Friese schrijvers en dichters''' behoren zeker de Friese renaissanceschrijver '''Gysbert Japicx''' en de vele vooraanstaand dichters uit de 20e eeuw, zoals bijv. '''Obe Postma''', '''mr. Pieter Jelles Troelstra''' en '''Fedde Schürer'''. De Friese letterkunde heeft vele romanschrijvers en prozaïsten voortgebracht. Naar Gysbert Japix en Obe Postma is een Friese literatuurprijs genoemd.
| |
| | |
| <br>Fryslân kent een grootse '''muziekgeschiedenis''': het telt een '''grote dichtheid aan (plaatselijke) muziekkorpsen''', '''koren en muziekgezelschappen'''. De Friese jeugd is eveneens actief in vele muziekbands, als solisten en in cabaretgroepen.
| |
| <br>Fryslân kent ook een '''grote verscheidenheid in toneelgroepen en -gezelschappen'''. Het '''professionele theatergezelschap Tryater''' is bekend van radio en TV.
| |
| <br>De Friese cultuur omvat ook een aantal '''specifieke sporten''', die tot buiten de grenzen van Fryslân bekendheid genieten: '''het skûtsjesilen, het fierljeppen en het kaatsen'''.
| |
| br>De '''Friese Elfstedentocht''' is uitgegroeid tot '''een nationaal evenement in Nederland'''.
| |
| | |
| <br>
| |
| <li>'''Media'''
| |
| *Regionale dagbladen: [[Leeuwarder Courant]] en [[Friesch Dagblad]].
| |
| *Regionale omroepen: [[Omrop Fryslân]] en [[GPTV]].
| |
| *Regionale film: [[Centrum voor Film in Friesland]] met als onderdeel het [[Fries Film Archief]].
| |
| <br>
| |
| <li>'''Cultuurgebieden'''
| |
| <br>Binnen het Friese cultuurgebied kunnen nog drie grote cultuurgebieden worden onderscheiden: de '''Kleistreek''', de '''Friese Wouden''' en de '''Zuidwesthoek'''. Ook zijn er gebieden die in mindere mate tot het Friese cultuurgebied behoren, waarvan de bekendsten zijn het gebied ten zuiden van de [[Tjonger]] ('''Ooststellingwerf en Weststellingwerf'''), het door Hollanders ingepolderde '''Het Bildt''' en '''de Waddeneilanden'''.
| |
