Bodemdaling en Fryslân: verschil tussen pagina's

Uit Wouda's Wiki
(Verschil tussen pagina's)
imported>Cierick Goos
k (Categorie toegevoegd)
 
imported>Jan Pieter Rottine
Geen bewerkingssamenvatting
 
Regel 1: Regel 1:
'''Bodemdaling'''
'''Fryslân''', in het nederlands: '''Friesland''', is één van de twaalf Nederlandse provincies.


'''Nederland daalt''', weliswaar '''heel langzaam''', maar toch is dat '''een onomkeerbaar proces'''. De daling van de bodem is een '''natuurlijk geologisch''' proces. Hoewel deze '''bodemdalingsfactor mogelijk gering''' is, kunnen we toch zeggen dat het '''landoppervlak nergens een stabiele hoogteligging''' heeft.
<li>'''Algemeen'''
<br>Er lijkt bovendien '''een tweede proces''' aan de gang te zijn: '''Nederland lijkt''' iets '''te kantelen''': in het '''oosten iets omhoog''' en in het '''westen iets dieper'''.
<br>'''Fryslân'''
<br>Fryslân telt momenteel 647.696 inwoners (stand van 30 september 2011).  
<br>De '''hoofdstad is Leeuwarden'''.
<br>Zowel het '''Frysk''' (Fries) als het Nederlands hebben in de provincie de status van '''officiële taal, c.q. bestuurstaal'''.


In de '''17e eeuw''' kreeg '''Amsterdam overlast van het water van de toenmalige Zuiderzee'''. om inzicht te krijgen in wat er nu eigenlijk aan de hand was, liet liet burgemeester Hudde '''[[dijkpeilstenen]]''' of '''[[huddestenen]]''' langs het '''[[IJ]]''' inmetselen in een aantal bruggen en sluizen.
<li>'''Geografie'''
<br>Vanaf de '''horizontale kerf in de steen''' werd vanaf dat moment de '''waterhoogte van het [[IJ]]''' gemeten, een '''aantal malen per dag'''. Zo werd de basis gelegd voor wat later het '''[[Normaal Amsterdams Peil]]''' zou worden.


<br>[[Bestand:Huddesteen_eenhoornsluis_k.jpg|400×433px|link=]]
'''Ligging'''
'''Dijkpeilsteen of Huddesteen ingemetseld in de muur van een sluiskolk'''
De bodemdaling werd ook beïnvloed vanaf het moment dat de mens activiteiten in de bodem en aan het bodemoppervlak ging ontwikkelen.


'''In de Middeleeuwen''' '''en later''' was dat vooral de '''vervening''' van woeste gronden.
De provincie Fryslân ligt '''in het noorden van Nederland'''.
<br>In het oosten wordt Friyslân begrensd door de provincies Groningen en Drenthe, in het zuiden door de provincies Overijssel en Flevoland, in het zuidwesten door het IJsselmeer en in het westen en noorden door de Waddenzee en buiten de Waddeneilanden door de Noordzee.


'''In Zeeland en delen van Holland''' diepte men lagergelegen '''veengrond''' op om door middel van '''verbranding''' van het veen daaruit '''het ingesloten zout te winnen''' '''([[selbarnen]])'''. Grote gebieden aan '''laaggelegen veengronden''' verdwenen daardoor '''onder het waterpeil''' en de '''watervlakten''' die ontstonden '''breidden zich door stormen en de bijbehorende afslag snel uit'''.
Door de '''[[Afsluitdijk]]''' is Fryslân verbonden met de provincie Noord-Holland.
<br>De Friese waddeneilanden Vlieland, [[Terschelling]], [[Ameland]] en [[Schiermonnikoog]] zijn bereikbaar met [[veerdiensten in Friesland|veerdiensten]]. Vanuit [[Harlingen (stad)|Harlingen]] naar Vlieland en Terschelling, vanaf de pier bij [[Holwerd]] naar Ameland en vanuit [[Lauwersoog]] naar Schiermonnikoog.


Het '''winnen van veen om er turf van te maken''' is mogelijk nog '''veel ouder'''. In ieder geval wordt er reeds '''vanaf de Middeleeuwen op systematische wijze turf gewonnen''', een grootschalig proces dat '''pas in de 20e eeuw''' wordt '''beëindigd'''.
Om de provincie te onderscheiden van [[Noord-Friesland|Noord-]] en [[Oost-Friesland]] en de [[Landkreis|Kreis]] [[Friesland (district)|Friesland]] in het [[Duitsland|Duitse]] [[Nedersaksen]] wordt de provincie in wetenschappelijke kringen ook wel vaak aangeduid als [[Westerlauwers Friesland]].
<br>Adelijke families en regentenfamilies investeerden grote kapitalen van hun vermogen door het aankopen van woeste veengronden om die vervolgens te laten vervenen tot turf, waarna de overgebleven gebieden aan het water prijs werden gegeven of werden ontgonnen tot laaggelegen landbouwgronden.  


Aanvankelijk werden '''eerst de gemakkelijk te winnen hooggelegen (boven het waterpeil uitstekend) venen afgegraven''': deze bevonden zich in de '''komvormige vochtige kuilen op de hoge zandgronden''' en '''ook bovenop de veengronden die dieper (onder het waterpeil gelegen) zaten''' in de meer '''laaggelegen delen van Friesland, Groningen, Drente, Overijssel, Gelderland, Utrecht, Holland''' en Zeeland.  
Qua totale oppervlakte (land + water) is Friesland de grootste provincie van Nederland en qua landoppervlakte is het de derde provincie.


Nadat de hogergelegen veenlagen waren afgegraven, kwamen de diepergelegen veengronden op het waterpeil te voorschijn.
<li>'''Landschap'''
<br>In deze '''lage gebieden beneden de zeespiegel''' werd de '''veenspecie opgegraven of opgebaggerd''' om op de tussenliggende stroken land te worden '''uitgespreid en gedroogd'''. Als deze specie voldoende droog was geworden, werd ze '''tot kleine turven gesneden''': de zogenaamde '''baggelaars'''.


<br>[[Bestand:Baggelaar_k.jpg|400×300px|link=]]
Fryslân is door de '''[[Vereniging Nederlands Cultuurlandschap]]''' uitgeroepen tot '''mooiste provincie van Nederland''' (Leeuwarder Courant, 15 juni 2010)
'''Baggelaar'''
<br>De vereniging '''[[It Fryske Gea]]''' (= het Friese landschap) is de provinciale natuurbeherende instantie.


<br>In de '''hoogveengebieden op de zandgronden''' wordt de droge, '''boven de zeespiegel gelegen veengrond''' '''gesneden en gewonnen in de vorm van de grote hoogveenturven'''.
Fryslân heeft een open landschap en is waterrijk. Het Friese landschap bestaat uit negen verschillende landschappen:


<br>[[Bestand:Hoogveenturf_steken_k.jpg|400×314px|link=]]
<ul>
'''Hoogveenturf'''
<li>het '''[[Waddenzee|Waddengebied]]'''
<li>de  '''[[zuidoosthoek]]'''
<li>het '''[[terp|terpengebied]]''' van '''[[Kwartieren van Friesland|Oostergo]]'''
<li>het '''[[terp|terpengebied]]''' van '''[[Westergo]]''',
<li>het '''[[Friese meren|Lage Midden]]'''
<li>de  '''[[Veenpolders]]'''
<li>het pleistocene '''[[Gaasterland (streek)|Gaasterland]]'''
<li>de '''[[Friese Wouden|Noordelijke Wouden]]'''
<li>het '''[[Bedijkingslandschap]]''' (= '''[[Marne (slenk)|Marne]]''', '''[[Het Bildt]]''', '''[[Middelzee|Nieuwlanden]]''' en '''[[Lauwerszee]]''')
</ul>


De '''grote gebieden''', waaruit de turf was gewonnen, werden '''als watervlakten achtergelaten''', of ze werden '''ontgonnen tot cultuurland''', meestal voor het veeteeltbedrijf.
<br>In Friesland liggen vier '''[[nationale parken]]''':
<br>Uiteraard lagen deze gebieden na het wegnemen van het veen '''beduidend lager dan oorspronkelijk'''. '''[[Bemaling]]''' van dit cultuurland deed zijn intrede. 
<ul>
<br>Er verdween een laag van '''soms meerdere meters'''. Dat kon '''tot gevolg''' hebben dat het '''water vrij spel''' kreeg en de zwakke delen van zo'n veengebied '''onder water''' kwamen te staan. Wat eerst een klein water was kon '''uitgroeien tot een enorm meer'''.
<li>'''Nationaal Park [[Nationaal Park Schiermonnikoog|Schiermonnikoog]]'''
<li>'''Nationaal Park [[Nationaal Park De Alde Feanen|De Alde Feanen]]'''
<li>'''Nationaal Park [[Nationaal Park Lauwersmeer|Lauwersmeer]] (Groningen en Friesland)'''
<li>'''Nationaal Park [[Nationaal Park Drents-Friese Wold|Drents-Friese Wold]] (Drenthe en Friesland)'''
</ul>


<br>[[Bestand:Fochtloerveen_k.jpg|400×218px|link=]]
<li>'''Naam'''
'''Het Fochteloërveen is een hoogveengebied'''


<br>Op deze manier is de '''[[Haarlemmermeer]]''' ontstaan. Een eenvoudige uitvening: een plas niet opgevuld met grond, water en stormen deden de rest. '''In de driehoek Amsterdam, Haarlem en Leiden werd het meer een gevaarlijke plas water''', die meer dan eens zorgde voor overlast. Uiteindelijk maakte de bemaling met '''[[stoommachine|stoommachines]]''' het mogelijk de '''[[Haarlemmermeer]]''' te beteugelen door het droog te malen.
'''Fryslân'''
Op '''1 januari 1997''' werd de officiële naam van de provincie door de Friese [[Provinciale Staten]] veranderd van 'Friesland' in '''[[Fryslân]]'''.
<br>In november 2004 besloot het Ministerie van Binnenlandse Zaken erop toe te zien dat de officiële naam van deze provincie in overheidsstukken ook consequent wordt gebruikt.
<br>Bronnen: ''Ook voor rijk heet Friesland Fryslân'', Leeuwarder Courant, 10 november 2004 en ''Provinciaal Blad van Friesland'', 1996 nr. 7, 28 maart 1996
<br>Schriftelijke publicaties, mededelingenborden, bewegwijzering en dergelijke etikettering tonen in de kop: "Provinsje Fryslân - Provincie Fryslân", waarmee duidelijk aangegeven wordt wat de Nederlandse naam moet zijn.
In het dagelijks spraakgebruik in de rest van Nederland wordt echter nog steeds veelal de Nederlandstalige naam Friesland gebruikt.


<br>[[Bestand:Haarlemmermeer-Jan_van_Goyen_k.jpg|400×276px|link=]]
'''Heitelân'''
'''De Haarlemmermeer voor de drooglegging'''
"It Heitelân" (Nederlands: ''Het vaderland'') is voor ''Friezen om utens'', Friezen die buiten Fryslân wonen, een veel gebruikte term om de eigenheid van de provincie Fryslân mee aan te duiden. Hij wordt vaak gebruikt om de sterke emotionele band met Fryslân aan te geven.


'''Zolang de bodem''' in de lage gebieden '''voldoende is doordrongen van grondwater''', werkt de '''veenlaag als een soort spons'''. Deze bodemlaag heeft in '''vele eeuwen voldoende steun gegeven aan de oppervlakte''': op de veenbodem waren voor de bewoners voldoende positieve omstandigheden aanwezig om zich hier blijvend te vestigen.
<li> '''Volkslied'''
Een lied met de naam ''It Heitelân'' werd geschreven door J.L. van den Burg en muzikaal ondersteund door J. Lindeman. Vlak na de Tweede Wereldoorlog gingen er stemmen op om het huidige volkslied van Friyslân (tekst van dr. Eeltje Halbertsma), <strong>"De âlde Friezen"</strong> (Nederlands: ''De oude Friezen''), te vervangen door eerstgenoemd lied. De reden hiervoor was het karakter van het bestaand <strong>volkslied</strong>. De tekst zou zich in zijn 19de-eeuwse terminologie teveel associëren met de toen recent in diskrediet gebrachte "bloed- en-bodem"-filosofie. Een nieuwe generatie erkende echter toch het belang van en de genegenheid voor het wijd verbreid bekend zijnde Frysk Folksliet.


Door''' intensitieve bewoning''' en het '''toenemen van de cultuurdruk''' ontstaat er behoefte aan '''meer en voldoende gebieden waar het droog en stevig genoeg is''', om er nieuwe nederzettingen en bestaansactiviteiten te kunnen ontwikkelen.
<li>'''Geschiedenis'''
<br>Daarom worden er '''steeds meer pogingen ondernomen om de algemene waterstand te gaan beheersen''', ook gaat men steeds sterker '''bemalen: diepontwatering''' is lange tijd in de mode geweest. 


Op het moment dat de grond te nat is en het bodemwater te hoog staat, kan er met behulp van '''mechanische bemaling''' worden ingegrepen. De '''grondwaterstand wordt aangepast''' aan het doel waarvoor het land nodig is: veeteelt of akkerbouw of om woningen op te bouwen.
<br>
<br>Leeghwater deed in de 15e eeuw de uitvinding van zijn leven: hij verbeterde de beheersing van het waterpeil door beter gebruik te maken van '''windenergie''' en bouwde een '''[[poldermolen]]'''.
<br>'''Prehistorie en oudheid'''
<br>'''Van ongeveer 400 vj. tot 200 vj.''' begon langzamerhand een protofriese cultuur te ontstaan met '''[[terp]]en''' tussen '''[[Vlie]] en [[Eems]]'''. De bewoners werden door de Romeinen '''[[Frisii]]''' genoemd. De aanwezigheid van de '''[[Romeinen in Friesland]'''] begint met de Romeinse generaal '''[[Drusus]]''' als hij in '''12 vj.''' zijn campagne in '''[[Germanië|Germania]]''' aanvoert.
<br>
<br>'''Middeleeuwen'''
<br>Aan het begin van de ['''[Middeleeuwen]]''' strekte Friesland zich uit van het '''[[Zwin (zeearm)|Zwin]]''', bij wat nu de Belgische grens aan de kust is, tot aan de rivier '''[[Wezer]]''' in Duitsland. In de '''7e eeuw''' was het onafhankelijk. Het begin van de '''8e eeuw''' is bekend vanwege de''' Friese koning [[Radboud (koning)|Redbad]]''', die tegen de Franken ten strijde trok en van de missionaris '''[[Bonifatius (heilige)|Bonifatius]]''', die bij Dokkum werd vermoord in 754.
<br>
<br>Na de inlijving bij het '''[[Frankische Rijk|Frankenrijk]]''' bestond Friesland, volgens de '''[[Lex Frisionum]]''' (=de Friese wet), uit drie delen:
<ul>
<li> het '''gebied tussen het Zwin en Vlie'''
<li> het '''gebied tussen Vlie en [[Lauwers]]'''
<li> het '''gebied tussen Lauwers en Wezer'''
</ul>


<br>[[Bestand:Poldermolen_k.jpg|400×300px|link=]]
<br>Een deel van Friesland viel rond het jaar '''1000''' onder de '''graven van [[Holland]]'''. De overige delen hadden in die tijd over het algemeen een grote zelfstandigheid, omdat geen enkele graaf of hertog het gebied onder controle kon krijgen.
'''Poldermolen'''
<br>In '''1287 en 1288''' '''veroverde graaf Floris V van Holland West-Friesland'''.
<br>
<br>In '''1287''' vond de '''[[Sint-Luciavloed]]''' plaats. Opéénvolgende stormvloeden scheiden West-Friesland en Westerlauwers Friesland steeds verder van elkaar af, door het effect van vergroting van het scheidende wateroppervlak van Almere, Flevomeer en later het ontstaan van de Zuiderzee.
<br>
<br>Een invasie bij Stavoren (1345 Slag bij Warns) door de Hollandse graaf Willem IV werd door de Friezen verijdeld. Zij verdedigden hun "vrijheid" met succes.
<br>
<br>De overgang tussen Hoge Middeleeuwen en Late Middeleeuwen is een periode waarin een groot aantal '''[[kloosters in Friesland]]''' wordt gesticht.


Maar '''vanaf het moment dat er bemaling op gang kwam''', '''klinkt de grond door de onttrekking van water steeds wat verder in''' en daardoor daalt de bodem in een voortdurend proces. Het gaat daarbij misschien om millimeters, maar over een lange periode vanaf 1500 is de oppervlakte '''in het westen van Nederland al een fors eind gedaald'''.
<br>In de '''14e eeuw''' kreeg de stad [[Groningen (stad)|Groningen]] steeds meer macht in het deel van Friesland tussen Lauwers en Eems. In de '''15e eeuw''' werd [[Ulrich I van Oost-Friesland|Ulrich Cirksena]] Graaf van Oost-Friesland.
<br>Ook in het Lage Midden van Fryslân is dit dynamisch proces duidelijk merkbaar en het '''werkt ook heden ten dage nog steeds door'''.  


'''Moderne menselijke activiteiten''' zijn ook van grote invloed op de bodemdaling.
<br>In '''1498''' probeerde keizer [[Maximiliaan I van het Heilige Roomse Rijk|Maximiliaan van Oostenrijk]] zijn aanspraken op het Friese gebied te verzilveren: hij benoemde hertog [[Albrecht III van Saksen|Albrecht van Saksen]] tot '''Heer van heel Friesland'''. Deze kreeg '''alleen Westerlauwers Friesland''' onder controle. Toen was de opsplitsing van het oude Friesland een feit geworden.
<br> De '''gaswinning in Groningen en Fryslân''' en de '''winning van olie in zuidoost Drenthe en in Zuid-Holland''' zijn ook oorzaken van bodemdaling. In Groningen zit de kern van het grote '''gasveld onder en nabij Slochteren'''. Vergelijk dit gebied met een soepbord: aan de randen hoog en het middendeel diep. Ook op andere locaties in Groningen en Fryslân bevinden zich tal van gasvelden.  
<br>
<br>'''Nieuwe Tijd'''
<br>
<br>De nieuwe tijd begon voor Friesland met de laatste [[Fries-Hollandse oorlog]] (1515-1524).
<br>In 1524 wist keizer Karel V aan Friesland zijn wil op te leggen.  


<br>[[Bestand:Natural_gas_NL_k.jpg|400×375px|link=]]
<br>In '''1581''' kreeg Friesland '''weer een autonome status'''. De '''[[Admiraliteit van Friesland]]''', opgericht in '''1596''', was één van de [[Admiraliteit]]en ten tijde van de [[Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden]].
'''Aardgas'''
<br>Onder leiding van Friese Stadhouders, nazaten van Jan van Nassau, vocht Friesland mee in opstand tegen de Spaanse Koning Filips II.
<br>Na het kinderloos overlijden van Oranje-stadhouder Willem III in 1702 en het Tweede Stadhouderloze Tijdperk werd de Friese Nassau-stadhouder Willem IV als prins van Oranje, stadhouder van de hele Republiek.


Als '''gevolg van de aardgaswinning daalt de bodem''' met tientallen centimeters: soms wel 40 cm. Als de '''gasdruk uit de diepere aardlagen van deze gebieden vermindert, ontstaan er zelfs geologische verschijnselen''': sinds de winning van het aardgas hebben zich al '''verscheidene grotere en kleinere aardbevingen''' in deze gebieden voorgedaan.
<br>In '''1795''' werd de Republiek overvallen door Frankrijk en raakten de reuplieken van de Nederlanden hunzelfstandigheid kwijt.
<br>Na de Bataafse Republiek (1795-1806) en het Koninkrijk Holland (1806-1810) werden de Nederlanden onder keizer Napoleon Bonaparte ingelijfd bij Frankrijk.
<br> Door beëindiging de Franse overheersing werd Nederland in 1813 weer zelfstandig. Na de Slag bij Waterloo in 1815 werd tijdens het "Wener Congres" het Koninkrijk der Nederlanden gevormd met als staatshoofd Koning Willem I.
Friesland maakt sindsdien als provincie deel uit van het Koninkrijk.


<br>[[Bestand:Stadtroda_Sandstein_k.jpg|200×150px|link=]]
<li>'''Taal'''
'''Zandsteenlagen waarbinnen in de bodem aardgas is ingesloten'''  
<br>
<br>'''Frysk'''
De talen die het meeste worden gesproken in de provincie zijn het [[Westerlauwers Fries|Frysk]] (Fries) en het [[Nederlands]]. Het Frysk heeft de status van minderheidstaal en wordt naast het Nederlands als een officiële landstaal erkend onder het Europees Handvest voor regionale talen of talen van minderheden. De taal wordt beperkt gebruikt in de rechtspraak en het onderwijs, en in ruimere mate door (een aantal) overheden en media, en met name voor de radio en op de TV.
<br>
<br>'''Dialecten in Friesland'''
Behalve het Standaardfries heeft het Fries ook een aantal dialecten, zoals: '''Aasters''' op Terschelling, '''Hindeloopers''', '''Schiermonnikoogs''', '''Kleifries''', '''Woudfries''' en '''Zuidwesthoeks'''. De dialectonderscheiden zijn echter aan het verdwijnen en de eerstgenoemde dialecten moeten als uitgestorven worden beschouwd.
<br>
<br>In de Friese steden spreken alleen zij die van het plattelands zijn ingekomen (onderling) Fries. '''Stadsfries''', een Nederlands dialect met sterke Friese invloeden, is daar vanouds de volkstaal die echter langzaam verder vernederlandst. Aan dit <strong>''Friese Nederlands''</strong> zijn enkele andere dialecten verwant als: '''Amelands''', '''Bildts''' en op Terschelling '''Midslands'''.
<br>
<br>In het oosten van de gemeente [[Kollumerland]] wordt vanouds, maar afnemend, "westelijk Gronings" gesproken: '''Kollumerlands'''. In het zuidoosten van de provincie, beneden de '''[[Tjonger]]''', wordt vanouds, maar ook afnemend, het aan het zuidwestelijke Drents verwante '''[[Stellingwerfs]]''' gesproken.
<br>
<br>'''Plaatsnamen'''
<br>
<br>Alle plaatsen in Friesland hebben slechts één officiële naam. Dat is de naam die in bijvoorbeeld notariële akten en in de Gemeentelijke Bbasisadministratie en in de Basisregistraties Adressen en Gebouwen wordt gebruikt. Dat is in de meeste gevallen de Nederlandse naam, in zeven gemeenten '''Dantumadiel''', '''Tytsjerksteradiel''', '''Ferwerteradiel''', '''Menameradiel''', '''Boarnsterhim''', '''Littenseradiel''' en '''Ljouwerteradiel''' hebben alle plaatsen echter de Friese naam als de officiële naam.
De meeste gemeenten geven echter beide namen aan op de plaatsnaambordenborden.
<br>
<br>'''Nieuwe Friese taalwet'''
<br>Minister Piet Hein Donner van Binnenlandse Zaken heeft op 12 februari 2011 bij [[Omrop Fryslân]] aangekondigd dat er een nieuwe Friese taalwet komt. Deze wet garandeert iedereen het recht om in de provincie Friesland zelf te kiezen voor de Nederlandse of de Friese taal in het contact met de overheid of in de rechtszaal. Een onderdeel van de wet is de introductie van een Raad voor de Friese taal. Deze raad kan bijdragen aan het stimuleren en waarborgen van het gebruik van de Friese taal.


Het kost steeds meer moeite om het oppervlaktewater uit gebieden met bodemdaling weg te krijgen. Om en in de gasvelden staan dan ook veel '''nieuwe gemalen''', die dat water uit de winningsgebieden moeten pompen.  
<li>'''Cultuur'''
 
De Friese cultuur wordt gekenmerkt in vele maatschappelijke facetten.
Wat geldt voor een groot gasveld als Slochteren in Groningen, of de kleinere gasvelden, geldt in feite '''ook voor iedere grote of kleine polder'''. De '''meeste polders liggen dieper dan het buitenwater''' en '''dalen door de constante bemaling nog steeds'''. Dat proces van dalen en inklinken '''gaat heel geleidelijk'''. Om het te illustreren: het stoomgemaal de Cruquius maalde vanaf 1849 het water 5 meter omhoog, het nieuwe gemaal Koning Willem maalt het water sinds 2005 5,5 meter omhoog.
<Naast de eigen taal Frysk, kenmerkt de cultuur zich ook door een sterk bewustzijn van eigen identiteit, die o.a. wordt vormgegeven in de '''Friese letterkunde en kunst'''.
In het Lage Midden van Fryslân is de bodem in de laatste decennia tientallen centimeters gedaald.
<br>Tot een overzicht van de Friese schrijvers en dichters behoren zeker de Friese renaissanceschrijver '''Gysbert Japicx''' en de vele vooraanstaand dichters uit de 20e eeuw, zoals bijv. '''Obe Postma''', mr. Pieter Jelles Troelstra en Fredde Schürer. De Friese letterkunde heeft vele romanschrijvers en prozaïsten voortgebracht. Naar Gysbert Japix en Obe Postma is een Friese literatuurprijs genoemd.
 
<br>Friesland kent een grootse '''muziekgeschiedenis''': het telt een grote dichtheid aan (plaatselijke) muziekkorpsen, koren en muziekgezelschappen. De Friese jeugd is eveneens actief in vele muziekbands, als solisten en in cabaretgroepen.
De '''discussie over hogere en zwaardere dijken''' houdt '''met bodemdaling verband''' en is daarom al net zo oud als de eerste bodemdaling. '''Niet alleen de zeedijken''' dienen voldoende op hoogte te zijn, '''ook de rivierdijken''' zullen periodiek op hun hoogte gecontroleerd moeten worden.
<br>Friesland kent ook een grote verscheidenheid in toneelgroepen en -gezelschappen. Het professionele theatergezelschap "Tryater" is bekend van radio en TV.
<br>Immers: naast bovengenoemde oorzaken van bodemdaling is er '''ook sprake van stijging van de zeespiegel!''' Ook hier ligt '''het menselijk handen voor een deel via klimaatfactoren en klimaatverandering ten grondslag aan''' de zeespiegelstijging.
<br>De Friese cultuur omvat ook een aantal '''specifieke sporten''', die tot buiten de grenzen van Fryslân bekendheid genieten: het skûtsjesilen, het fierljeppen en het kaatsen.
<br>Het gaat hierbij dus om '''een optelsom''': door de genoemde '''klimaatverandering''' zal er naar verwachting ook veel '''meer regenwater via de rivieren afgevoerd''' gaan worden, de waterstanden op de rivieren: Maas, Rijn en Waal kunnen in de toekomst aanzienlijke fluctueren. '''Bij grote hoeveelheden zullen de rivieren buiten hun oevers kunnen treden''' als er geen, omvangrijke, maatregelen worden getroffen.
br>De Friese Elfstedentocht is uitgegroeid tot een nationaal evenement in Nederland.
 
<br>[[Bestand:Oosterschelde-stormvloedkering_k.jpg|400×284px|link=]]
'''Stormvloedkering Oosterschelde'''
 
'''De zeespiegelstijging, bodemdaling en toenemende wateroverlast door neerslag''' vormen voor de toekomst '''totaalproblemen, waarvoor wij in Nederland nieuwe oplossingen zullen moeten vinden'''.
<br>Soms kunnen voorlopig '''[[retentiegebieden]]''' nog de oplossing zijn, soms moet er '''een nieuw gemaal''' worden gebouwd, of moet de capaciteit een gemaal worden uitgebreid. In de toekomst zullen we ons ook moeten bezighouden '''met nieuwe waterstaatswerken en methoden van dijkbouw'''.


<br>
<br>
[[Category:Waterbeheer]]
<li>'''Media'''
*Regionale dagbladen: [[Leeuwarder Courant]] en [[Friesch Dagblad]].
*Regionale omroepen: [[Omrop Fryslân]] en [[GPTV]].
*Regionale film: [[Centrum voor Film in Friesland]] met als onderdeel het [[Fries Film Archief]].
<br>
<li>'''Cultuurgebieden'''
<br>Binnen het Friese cultuurgebied kunnen nog drie grote cultuurgebieden worden onderscheiden: de '''Kleistreek''', de '''Friese Wouden''' en de '''Zuidwesthoek'''. Ook zijn er gebieden die in mindere mate tot het Friese cultuurgebied behoren, waarvan de bekendsten zijn het gebied ten zuiden van de [[Tjonger]] ('''Ooststellingwerf en Weststellingwerf'''), het door Hollanders ingepolderde '''Het Bildt''' en '''de Waddeneilanden'''.

Versie van 29 sep 2012 11:01

Fryslân, in het nederlands: Friesland, is één van de twaalf Nederlandse provincies.

  • Algemeen
    Fryslân
    Fryslân telt momenteel 647.696 inwoners (stand van 30 september 2011).
    De hoofdstad is Leeuwarden.
    Zowel het Frysk (Fries) als het Nederlands hebben in de provincie de status van officiële taal, c.q. bestuurstaal.
  • Geografie Ligging De provincie Fryslân ligt in het noorden van Nederland.
    In het oosten wordt Friyslân begrensd door de provincies Groningen en Drenthe, in het zuiden door de provincies Overijssel en Flevoland, in het zuidwesten door het IJsselmeer en in het westen en noorden door de Waddenzee en buiten de Waddeneilanden door de Noordzee. Door de Afsluitdijk is Fryslân verbonden met de provincie Noord-Holland.
    De Friese waddeneilanden Vlieland, Terschelling, Ameland en Schiermonnikoog zijn bereikbaar met veerdiensten. Vanuit Harlingen naar Vlieland en Terschelling, vanaf de pier bij Holwerd naar Ameland en vanuit Lauwersoog naar Schiermonnikoog. Om de provincie te onderscheiden van Noord- en Oost-Friesland en de Kreis Friesland in het Duitse Nedersaksen wordt de provincie in wetenschappelijke kringen ook wel vaak aangeduid als Westerlauwers Friesland. Qua totale oppervlakte (land + water) is Friesland de grootste provincie van Nederland en qua landoppervlakte is het de derde provincie.
  • Landschap Fryslân is door de Vereniging Nederlands Cultuurlandschap uitgeroepen tot mooiste provincie van Nederland (Leeuwarder Courant, 15 juni 2010)
    De vereniging It Fryske Gea (= het Friese landschap) is de provinciale natuurbeherende instantie. Fryslân heeft een open landschap en is waterrijk. Het Friese landschap bestaat uit negen verschillende landschappen:


    In Friesland liggen vier nationale parken:

  • Naam Fryslân Op 1 januari 1997 werd de officiële naam van de provincie door de Friese Provinciale Staten veranderd van 'Friesland' in Fryslân.
    In november 2004 besloot het Ministerie van Binnenlandse Zaken erop toe te zien dat de officiële naam van deze provincie in overheidsstukken ook consequent wordt gebruikt.
    Bronnen: Ook voor rijk heet Friesland Fryslân, Leeuwarder Courant, 10 november 2004 en Provinciaal Blad van Friesland, 1996 nr. 7, 28 maart 1996
    Schriftelijke publicaties, mededelingenborden, bewegwijzering en dergelijke etikettering tonen in de kop: "Provinsje Fryslân - Provincie Fryslân", waarmee duidelijk aangegeven wordt wat de Nederlandse naam moet zijn. In het dagelijks spraakgebruik in de rest van Nederland wordt echter nog steeds veelal de Nederlandstalige naam Friesland gebruikt. Heitelân "It Heitelân" (Nederlands: Het vaderland) is voor Friezen om utens, Friezen die buiten Fryslân wonen, een veel gebruikte term om de eigenheid van de provincie Fryslân mee aan te duiden. Hij wordt vaak gebruikt om de sterke emotionele band met Fryslân aan te geven.
  • Volkslied Een lied met de naam It Heitelân werd geschreven door J.L. van den Burg en muzikaal ondersteund door J. Lindeman. Vlak na de Tweede Wereldoorlog gingen er stemmen op om het huidige volkslied van Friyslân (tekst van dr. Eeltje Halbertsma), "De âlde Friezen" (Nederlands: De oude Friezen), te vervangen door eerstgenoemd lied. De reden hiervoor was het karakter van het bestaand volkslied. De tekst zou zich in zijn 19de-eeuwse terminologie teveel associëren met de toen recent in diskrediet gebrachte "bloed- en-bodem"-filosofie. Een nieuwe generatie erkende echter toch het belang van en de genegenheid voor het wijd verbreid bekend zijnde Frysk Folksliet.
  • Geschiedenis

    Prehistorie en oudheid
    Van ongeveer 400 vj. tot 200 vj. begon langzamerhand een protofriese cultuur te ontstaan met terpen tussen Vlie en Eems. De bewoners werden door de Romeinen Frisii genoemd. De aanwezigheid van de [[Romeinen in Friesland]] begint met de Romeinse generaal Drusus als hij in 12 vj. zijn campagne in Germania aanvoert.

    Middeleeuwen
    Aan het begin van de [[Middeleeuwen]] strekte Friesland zich uit van het Zwin, bij wat nu de Belgische grens aan de kust is, tot aan de rivier Wezer in Duitsland. In de 7e eeuw was het onafhankelijk. Het begin van de 8e eeuw is bekend vanwege de Friese koning Redbad, die tegen de Franken ten strijde trok en van de missionaris Bonifatius, die bij Dokkum werd vermoord in 754.

    Na de inlijving bij het Frankenrijk bestond Friesland, volgens de Lex Frisionum (=de Friese wet), uit drie delen:
    • het gebied tussen het Zwin en Vlie
    • het gebied tussen Vlie en Lauwers
    • het gebied tussen Lauwers en Wezer


    Een deel van Friesland viel rond het jaar 1000 onder de graven van Holland. De overige delen hadden in die tijd over het algemeen een grote zelfstandigheid, omdat geen enkele graaf of hertog het gebied onder controle kon krijgen.
    In 1287 en 1288 veroverde graaf Floris V van Holland West-Friesland.

    In 1287 vond de Sint-Luciavloed plaats. Opéénvolgende stormvloeden scheiden West-Friesland en Westerlauwers Friesland steeds verder van elkaar af, door het effect van vergroting van het scheidende wateroppervlak van Almere, Flevomeer en later het ontstaan van de Zuiderzee.

    Een invasie bij Stavoren (1345 Slag bij Warns) door de Hollandse graaf Willem IV werd door de Friezen verijdeld. Zij verdedigden hun "vrijheid" met succes.

    De overgang tussen Hoge Middeleeuwen en Late Middeleeuwen is een periode waarin een groot aantal kloosters in Friesland wordt gesticht.


    In de 14e eeuw kreeg de stad Groningen steeds meer macht in het deel van Friesland tussen Lauwers en Eems. In de 15e eeuw werd Ulrich Cirksena Graaf van Oost-Friesland.


    In 1498 probeerde keizer Maximiliaan van Oostenrijk zijn aanspraken op het Friese gebied te verzilveren: hij benoemde hertog Albrecht van Saksen tot Heer van heel Friesland. Deze kreeg alleen Westerlauwers Friesland onder controle. Toen was de opsplitsing van het oude Friesland een feit geworden.

    Nieuwe Tijd

    De nieuwe tijd begon voor Friesland met de laatste Fries-Hollandse oorlog (1515-1524).
    In 1524 wist keizer Karel V aan Friesland zijn wil op te leggen.


    In 1581 kreeg Friesland weer een autonome status. De Admiraliteit van Friesland, opgericht in 1596, was één van de Admiraliteiten ten tijde van de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden.
    Onder leiding van Friese Stadhouders, nazaten van Jan van Nassau, vocht Friesland mee in opstand tegen de Spaanse Koning Filips II.
    Na het kinderloos overlijden van Oranje-stadhouder Willem III in 1702 en het Tweede Stadhouderloze Tijdperk werd de Friese Nassau-stadhouder Willem IV als prins van Oranje, stadhouder van de hele Republiek.


    In 1795 werd de Republiek overvallen door Frankrijk en raakten de reuplieken van de Nederlanden hunzelfstandigheid kwijt.
    Na de Bataafse Republiek (1795-1806) en het Koninkrijk Holland (1806-1810) werden de Nederlanden onder keizer Napoleon Bonaparte ingelijfd bij Frankrijk.
    Door beëindiging de Franse overheersing werd Nederland in 1813 weer zelfstandig. Na de Slag bij Waterloo in 1815 werd tijdens het "Wener Congres" het Koninkrijk der Nederlanden gevormd met als staatshoofd Koning Willem I. Friesland maakt sindsdien als provincie deel uit van het Koninkrijk.

  • Taal

    Frysk De talen die het meeste worden gesproken in de provincie zijn het Frysk (Fries) en het Nederlands. Het Frysk heeft de status van minderheidstaal en wordt naast het Nederlands als een officiële landstaal erkend onder het Europees Handvest voor regionale talen of talen van minderheden. De taal wordt beperkt gebruikt in de rechtspraak en het onderwijs, en in ruimere mate door (een aantal) overheden en media, en met name voor de radio en op de TV.

    Dialecten in Friesland Behalve het Standaardfries heeft het Fries ook een aantal dialecten, zoals: Aasters op Terschelling, Hindeloopers, Schiermonnikoogs, Kleifries, Woudfries en Zuidwesthoeks. De dialectonderscheiden zijn echter aan het verdwijnen en de eerstgenoemde dialecten moeten als uitgestorven worden beschouwd.

    In de Friese steden spreken alleen zij die van het plattelands zijn ingekomen (onderling) Fries. Stadsfries, een Nederlands dialect met sterke Friese invloeden, is daar vanouds de volkstaal die echter langzaam verder vernederlandst. Aan dit Friese Nederlands zijn enkele andere dialecten verwant als: Amelands, Bildts en op Terschelling Midslands.

    In het oosten van de gemeente Kollumerland wordt vanouds, maar afnemend, "westelijk Gronings" gesproken: Kollumerlands. In het zuidoosten van de provincie, beneden de Tjonger, wordt vanouds, maar ook afnemend, het aan het zuidwestelijke Drents verwante Stellingwerfs gesproken.

    Plaatsnamen

    Alle plaatsen in Friesland hebben slechts één officiële naam. Dat is de naam die in bijvoorbeeld notariële akten en in de Gemeentelijke Bbasisadministratie en in de Basisregistraties Adressen en Gebouwen wordt gebruikt. Dat is in de meeste gevallen de Nederlandse naam, in zeven gemeenten Dantumadiel, Tytsjerksteradiel, Ferwerteradiel, Menameradiel, Boarnsterhim, Littenseradiel en Ljouwerteradiel hebben alle plaatsen echter de Friese naam als de officiële naam. De meeste gemeenten geven echter beide namen aan op de plaatsnaambordenborden.

    Nieuwe Friese taalwet
    Minister Piet Hein Donner van Binnenlandse Zaken heeft op 12 februari 2011 bij Omrop Fryslân aangekondigd dat er een nieuwe Friese taalwet komt. Deze wet garandeert iedereen het recht om in de provincie Friesland zelf te kiezen voor de Nederlandse of de Friese taal in het contact met de overheid of in de rechtszaal. Een onderdeel van de wet is de introductie van een Raad voor de Friese taal. Deze raad kan bijdragen aan het stimuleren en waarborgen van het gebruik van de Friese taal.
  • Cultuur De Friese cultuur wordt gekenmerkt in vele maatschappelijke facetten. <Naast de eigen taal Frysk, kenmerkt de cultuur zich ook door een sterk bewustzijn van eigen identiteit, die o.a. wordt vormgegeven in de Friese letterkunde en kunst.
    Tot een overzicht van de Friese schrijvers en dichters behoren zeker de Friese renaissanceschrijver Gysbert Japicx en de vele vooraanstaand dichters uit de 20e eeuw, zoals bijv. Obe Postma, mr. Pieter Jelles Troelstra en Fredde Schürer. De Friese letterkunde heeft vele romanschrijvers en prozaïsten voortgebracht. Naar Gysbert Japix en Obe Postma is een Friese literatuurprijs genoemd.
    Friesland kent een grootse muziekgeschiedenis: het telt een grote dichtheid aan (plaatselijke) muziekkorpsen, koren en muziekgezelschappen. De Friese jeugd is eveneens actief in vele muziekbands, als solisten en in cabaretgroepen.
    Friesland kent ook een grote verscheidenheid in toneelgroepen en -gezelschappen. Het professionele theatergezelschap "Tryater" is bekend van radio en TV.
    De Friese cultuur omvat ook een aantal specifieke sporten, die tot buiten de grenzen van Fryslân bekendheid genieten: het skûtsjesilen, het fierljeppen en het kaatsen. br>De Friese Elfstedentocht is uitgegroeid tot een nationaal evenement in Nederland.
  • Media
  • Cultuurgebieden
    Binnen het Friese cultuurgebied kunnen nog drie grote cultuurgebieden worden onderscheiden: de Kleistreek, de Friese Wouden en de Zuidwesthoek. Ook zijn er gebieden die in mindere mate tot het Friese cultuurgebied behoren, waarvan de bekendsten zijn het gebied ten zuiden van de Tjonger (Ooststellingwerf en Weststellingwerf), het door Hollanders ingepolderde Het Bildt en de Waddeneilanden.