Friese stoomgemalen en Lauwerszee: verschil tussen pagina's

Uit Wouda's Wiki
(Verschil tussen pagina's)
imported>Jan Pieter Rottine
Geen bewerkingssamenvatting
 
imported>Jan Pieter Rottine
Geen bewerkingssamenvatting
 
Regel 1: Regel 1:
<strong>Stoomgemalen in Friesland</strong>.
De''' Lauwerszee''' stond''' tot de afsluiting in 1969 in open verbinding met de [[Waddenzee]]''', evenals de '''voormalige [[Middelzee]]''' en de '''[[Zuiderzee]]'''.
(gegevens uit het archief van Wetterskip Fryslân, foto's: Tresoar)
<br>De '''Middelzee verdween uit het hart van Friesland door inpoldering''', een geleidelijk proces dat in het noorden van Friesland werd afgerond in de 14e en 15e eeuw.
<br>Pas '''in 1932''' bij de aanleg van de '''[[Afsluitdijk]]''' verdween de '''[[Zuiderzee]]'''. Hiervoor in de plaats kwamen het '''[[IJsselmeer]]'''.


<strong>1853</strong>
[[Bestand:Satellite_image_Lauwersmeer.jpg|400×274px|link=]]
De '''Lauwerszee''' stond '''in open verbinding''' met de '''[[Waddenzee]]'''. Rondom de '''[[Lauwerszee]]''' lagen verschillende '''visserdorpen''' waarvan '''[[Zoutkamp]]''' aan de Groningse kant en '''[[Oostmahorn]]''' aan de Friese zijde de meest bekende is. De vissers visten vooral op garnalen.
<br>Vanuit Zoutkamp en Oostmahorn werd de '''verbinding met het eiland Schiermonnikoog''' onderhouden.
<br>Na de afsluiting is de '''veerhaven verplaatst naar [[Lauwersoog]]'''.


In de gemeente <strong>Hemelumer Oldephaert en Noordwolde</strong> wordt in '''1853''' een meer, de '''Flait''', drooggemalen in opdracht van '''Jonkheer J.H.F.K. Gerlacius van Swinderen'''.
[[Bestand:Reitdiepbrug_Zoutkamp_k.jpg‎|600×200px|link=]]
<br>Hij gebruikt hiervoor <strong>het eerste stoomgemaal in Friesland</strong>.
De '''vissersplaats Zoutkamp''' onderging een ware metamorfose. Veel van de oude '''visserswoningen werden afgebroken''', straten verdwenen uit het karakteristieke dorpsbeeld. Slechts een enkel pand bleef bewaard omdat het '''overgenomen werd door het [[Zuiderzeemuseum]] in Enkhuizen'''.  
<br>Het gebied valt '''later onder Waterschap Ymedam (1923-1972)'''.
<br>Inmiddels is men zich in Zoutkamp bewust geworden van dit verleden en probeert te redden wat er nog te redden valt, de herinnering aan de vissersvloot wordt levend gehouden, er zijn weer bedrijven bij de haven gevestigd die zich bezighouden met de visvangst of dienstverlenend zijn.
<br>Het stoomgemaal wordt '''in 1925 afgebroken''' en vervangen door een elektrisch gemaal.
[[Bestand:Ymedaam_stoomgemaal_1920-1940.jpg |400x223px|link=]]


<strong>1858</strong>
Vanuit '''Oostmahorn en Esonstad''' wordt sinds enkele jaren weer een in hoofdzaak '''recreatieve verbinding onderhouden met Schiermonnikoog'''. 
Na de afsluiting werd de naam '''[[Lauwerszee]]''' vervangen door '''[[Lauwersmeer]]'''. Het meer werd vooral '''een groot natuur- en recreatiegebied en een klein deel werd aangewezen als militair oefenterrein'''.


In de <strong>Polder van het 4de en 5de Veendistrict</strong> wordt '''al vroeg''' gebruik gemaakt van '''stoombemaling'''.
[[Bestand:Lauwersmeer_2_k.jpg‎|600×285px|link=]]
<br>'''Het stoomgemaal''' staat <strong>onder Tjalleberd</strong> en wordt weer '''afgeschaft in 1868'''.
De '''reden om de Lauwerszee af te sluiten werd vooral ingegeven door veiligheidsoverwegingen'''. Het zou goedkoper zijn om een nieuwe dam met sluizen aan te leggen dan om alle bestaande dijken te verhogen.  
 
<br>De afsluiting '''past in de grotere [[Deltaplan]]''' wat op dat moment in Zeeland en de Zuidhollandse eilanden volop in uitvoering was: het afsluiten van de grote zeegaten door middel van dijken of dammen.
 
<strong>1861</strong>
 
Het waterschap <strong>Veenpolder van Echten</strong> bouwt een '''stoomgemaal''' <strong>aan het Tjeukemeer</strong>. <br>Besloten wordt het gemaal '''eerst''' aan '''de droogmaking''' van het gebied te zetten.
<br>Als dat een feit is, zal '''het stoomgemaal later aangepast''' worden.
<br>Met het oog hierop wordt er '''alvast een tweede stoomketel''' aangeschaft. Met de bouw van het gemaal wordt '''in 1859 begonnen en in 1861 in gebruik''' genomen. Als adviseur bij de bouw is opgetreden '''civiel ingenieur jhr. W.J. Backer te Amsterdam'''.
<br>Het "stoomvijzelwerktuig" wordt '''geleverd door Harmens en Penning te Harlingen'''.
<br>In '''1866''' '''vervangt men de stoomketels''', die slecht voldoen, door één '''nieuwe ketel'''.
<br>In '''1877''' wordt het stoomgemaal voorzien van '''een geheel nieuwe machine''' en een '''"dieptastende" vijzel'''. Het stoomgemaal dient '''samen met drie molens''' voor de '''bemaling van de "ondergronden"'''.
<br>'''Omstreeks 1900''' heeft het gemaal te '''"weinig vermogen"'''.
<br>'''Omstreeks 1913-1915''' wordt '''het oude gemaal ontmanteld en afgebroken'''.
 
 
<strong>1870</strong>
 
In opdracht van <strong>De Haskerveenpolder</strong> wordt in '''1870 een stoomgemaal''' gebouwd voor '''de droogmaking''' van 450 ha '''veenplassen''' <strong>onder Oudehaske</strong>.
<br>Het stoomgemaal wordt '''geplaatst midden in de droogmaking'''.
<br>In '''1876''' zijn '''de gronden droog'''.
<br>In '''1908''' wordt dit '''gemaal vervangen door een nieuw stoomgemaal'''.
 
 
<strong>1876</strong>
 
De <strong>Veenpolder van het 6de en 7de Veendistrict</strong> bouwt '''een stoomgemaal aan de buitenringvaart''' ter '''bemaling''' van de '''bestaande droogmakingen''' en de '''nog droog te leggen gebieden'''.
<br>De '''stoommachine''' drijft '''een vijzel''' aan.
<br>'''Omstreeks 1886''' wordt het <strong>"Tripgemaal"</strong> '''vergroot''' en er wordt '''een stoommachine''' met '''centrifugaalpomp''' aan het stoomgemaal toegevoegd.
[[Bestand:Centrifug_Tripgemaal_1912a.jpg|200x150px|link=]]
<br>In '''1905''' wordt '''de oude stoommachine met vijzel vervangen''' door '''een centrifugaalpomp aangedreven door een [[zuiggasmachine]]'''.
<br>In '''1921''' wordt '''de overgebleven stoommachine met stoomketel vervangen''' door een '''Bronsmotor''', de oude '''centrifugaalpomp wordt vervangen door een schroefpomp'''.
<br>In de '''periode 1953-1954''' wordt nog een '''dieselmotor met schroefpomp''' geplaatst. 
 
 
<strong>1878</strong>
 
In de '''[[particuliere droogmakerij]]''' van de <strong>"Makkumer-, Parregaster- en Workumermeren"</strong>, door de '''N.V. Friesche Landaanwinning-maatschappij''', wordt in '''1878''' '''een stoomgemaal''' gebouwd.
<br>Als er '''in 1882''' daarop '''een faillissement''' volgt, wordt het gemaal '''gekocht door mr. F. A. van Hall'''.
<br>In '''1912''' verkocht hij o.a. '''het stoomgemaal aan het waterschap'''.
<br>Volgens een '''taxatie''' van machinefabriek '''Hubert uit Sneek''' wordt de machine '''in 1920 er niet beter op'''. Wel is hij zeer goed onderhouden.
<br>Het betreft '''een compound stoommachine van zeer oud model met Meyerse expansie'''. De machine werkte bij 75 omw./min en 9 Atm. druk en leverde dan '''80-85 I.P.K'''.
<br>Ook de '''stoomketel met twee vuurgangen''' (waarschijnlijk een Lancashire-ketel) is aan '''vervanging''' toe.
 
De stoommachine werd vervangen door '''een elektrische installatie met nieuwe pompen'''.
[[Bestand:Stoomgemaal_Breewar.jpg‎|250x333px|link=]]
'''De machinist op de foto is de heer Schaap'''
[[Bestand:Stoomgemaal_Breewar_2.jpg‎‎|250x352px|link=]]
 
 
<strong>1880</strong>
 
In'''1880''' wordt er een '''stoomgemaal gebouwd''' voor waterschap <strong>"De Lemsterpolders</strong> te <strong>Eesterga aan de Lemster Rijn</strong> (Lemster Rien). Er is sprake van een '''stoomvijzelwerktuig'''.
<br>In '''1898''' wordt er gesproken over '''de bouw van een stoomgemaal'''. De '''stoommachine''' drijft een '''vijzel''' aan. De installatie wordt '''geplaatst door de firma D.H. Landeweer te Martenshoek'''.
<br>In '''1904''' wordt '''een nieuwe stoomketel''' geplaatst.
<br>In '''1970''' wordt het stoomgemaal met erf en schuur te Eesterga '''verkocht aan K. van den Berg te Lemmer'''.
 
 
<strong>1881</strong>
 
Het '''tweede stoomgemaal''' van de <strong>Polder van het 4de en 5de Veendistrict</strong> is waarschijnlijk het <strong>Dijksmangemaal</strong> <strong>aan het stroomkanaal</strong>. Het gemaal is uitgerust met '''een centrifugaalpomp'''.
<br>In '''1912''' wordt er in het stoomgemaal '''een nieuwe centrifugaalpomp bijgeplaatst'''.
<br>In '''1916''' wordt '''een tweede centrifugaalpomp geplaatst ter vervanging van de oude'''. 
<br>Het Dijksmangemaal wordt in '''1950-1954 omgebouwd tot een dieselgemaal'''.
[[Bestand:Dijksmangemaal_1912a.jpg|400x252px|link=]]
 
<strong>1892</strong>
 
Het waterschap <strong>De Arumerpolder</strong> bouwt '''een stoomgemaal''' <strong>aan de Franekervaart bij Arum</strong>.
<br>In '''1925''' wordt overgegaan op '''aandrijving door middel van elektriciteit'''.
 
 
<strong>1893</strong>
 
Het waterschap <strong>De Arumer-, Achlumer- en Kimswerderpolders</strong> bouwt '''een stoomgemaal met machinistenwoning''' <strong>aan de Franekervaart</strong>.
<br>In '''1931''' wordt '''overgeschakeld op de aandrijving door een oliemotor'''.
<br>Deze doet dienst '''tot 1954''', waarna wordt '''overgeschakeld op elektriciteit'''.
<br>De '''beide stoomgemalen aan de Franervaart staan tegenoverelkaar!'''
 
<strong>1893</strong>
 
Het waterschap <strong>Groote Veenpolder in Opsterland en Smallingerland</strong> laat '''een stoomgemaal''' <strong>De Veenhoop</strong> bouwen <strong>aan het Grietmansrak</strong>.
<br>Het gemaal werd '''in 1925 vervangen door het elektrisch gemaal''' '''"Zuidergemaal"''' aan het Polderhoofdkanaal.
<br>De '''stoommachine wordt in 1924 verkocht'''.
[[Bestand:Schoorsteen_voorm_gemaal_De_Veenhoopa.jpg|400x283px|link=]]
 
 
<strong>ca 1894</strong>
 
Omstreeks '''1894''' wordt er in de <strong>particuliere polder Oud-Beets</strong> een '''stoomgemaal met machinistenwoning''' gebouwd <strong>op de Walle bij de Huisjesvaart</strong>.
<br>In '''1920''' blijkt '''het aanhouden van een eigen stoomgemaal te kostbaar'''.
 
<strong>1895</strong>
 
Voor de bemaling van de veenpolder <strong>De Trijegaasterveenpolder</strong> wordt in '''1895 een gemaal gesticht''' <strong>bij het zuidelijke einde van de weg</strong> <strong>Ouwsterhaule-Oldeouwer</strong> op de polderdijk aan het hoofdkanaal.
<br>Het '''gemaal''' wordt uitgerust met '''een vijzel''', '''gedreven door een stoommachine'''.
<br>Dit gemaal is '''waarschijnlijk in gebruik tot 1926'''.
<br>In '''1914 bestaan er plannen om een nieuw stoomgemaal te bouwen''' bij de schutsluis, maar van dit plan wordt '''in 1925 weer afgestapt'''.
 
 
<strong>1901</strong>
 
Waterschap <strong>Veenpolder onder Ter Idzardt en Oldeholtwolde</strong> realiseert in '''1901''' een '''stoomgemaal ter verbetering van de afwatering'''.
<br>'''In 1941''' wordt het gemaal '''geëlektrificeerd''' ter vergroting van het vermogen.
 
[[Bestand:Stoomgemaal_Ter_Idzard_werkend_a.jpg|400x300px|link=]]
 
 
<strong>1905</strong>
 
In '''1905''' wordt door het waterschap <strong>De Zuidpolder bij Franeker</strong> '''een stoomgemaal gebouwd''' <strong>aan de Tzummervaart</strong>.
<br>Het doel van de bouw is '''de bescherming van het gebied tegen het provinciale boezemwater'''. Het gemaal is uitgerust met '''een horizontaal draaiende centrifugaalpomp'''.
<br>De '''technische installatie''' van dit gemaal wordt <strong>[[beschreven in "De Ingenieur"]]</strong>
<br>In '''1947''' wordt overgeschakeld op '''elektrische aandrijving'''.
[[Bestand:Tzum_foto_03a.jpg|400x341px|link=]]
[[Bestand:Tzum_foto_01.jpg|400x333px|link=]]
 
 
<strong>1908</strong>
 
Dit '''stoomgemaal''' van de <strong>Haskerveenpolder</strong> '''vervangt het stoomgemaal van 1870'''.
<br>Waarschijnlijk is dit gemaal <strong>meer oostelijk</strong> <strong>aan de Welle</strong> geplaatst. (topografische kaart, 1929)
<br>Met de aanleg van het '''stoomgemaal te Stobbegat (1917) komt dit gemaal weer te vervallen'''.
 
<strong>1913</strong>
 
Waterschap de <strong>Veenpolder van Echten</strong> bouwt '''een nieuw stoomgemaal''' <strong>aan het Tjeukemeer</strong> op de '''plaats van het oude stoomgemaal van 1861'''.
<br>De bemalingsinstallatie, waaronder de toentertijd '''grootste centrifugaalpomp van Friesland''', wordt '''geleverd door de Gebr. Stork & Co. te Hengelo'''.
<br>In '''1925''' wordt het gemaal '''geëlektrificeerd'''.
 
[[Bestand:Stoomgemaal_bij_Echten_a.jpg|400x308px|link=]]
[[Bestand:Stoomgemaal_bij_Echten_b.jpg|500x253px|link=]]
[[Bestand:Stoomgemaal_bij_Echten_c.jpg|500x299px|link=]]
 
 
<strong>1913</strong>
 
<strong>Aan de Achlumervaart</strong> wordt '''een stoomgemaal''' gebouwd in opdracht van het waterschap <strong>Ludinga</strong>.
<br>In '''1940''' nemen twee '''elektromotoren''' de taak van de stoommachine over.
 
 
<strong>1913</strong>
 
Voor het pas opgerichte waterschap <strong>De Leppedijk</strong> wordt '''een stoomgemaal gebouwd''' <strong>in het Nauwe Deel tussen Grou en Nes (bij Akkrum)</strong>.
<br>Het gemaal is voorzien van een '''Stork-Stumpf gelijkstroommachine''', de '''schroefpomp''' heeft een opbrengst van '''100 m3 water per minuut bij 190 omwentelingen en een opvoerhoogte van 1,60 m'''.
<br>Vanwege de '''doorsnijding van het gebied door het Prinses Margrietkanaal''' wordt het gemaal '''omstreeks 1945 nutteloos'''. <br>Aan weerszijden van het P.M.-kanaal worden dan '''elektrische gemalen''' gebouwd.
<br>Naar verluid is de schroefpomp bij de aanleg van de rijksweg A7 Leeuwarden-Heerenveen in de bodem weggezakt.
 
[[Bestand:Stoomgemaal_Leppedyk_a.jpg|400x308px|link=]]
[[Bestand:Stoomgemaal_Leppedykc.jpg|700x321px|link=]]
[[Bestand:Schroefpomp_Leppedyk.jpg|500x410px|link=]]
 
 
<strong>1915</strong>
 
<strong>Ter hoogte van de straatweg te Jutrijp</strong> wordt voor het waterschap <strong>Hommerts-Sneek</strong> '''een stoomgemaal gebouwd'''.
<br>Dit '''stoomgemaal heeft ruim een dag nodig''' om voldoende druk op de ketels te hebben '''om te kunnen malen'''. Het gemaal bezit bovendien ook '''te weinig capaciteit''', want in '''1941''' wordt er '''nog een elektrisch gemaal gebouwd aan de Kerksloot''' bij Hommerts.
<br>Het '''stoomgemaal wordt omstreeks 1960 vervangen door een elektrisch gemaal'''.
[[Bestand:Stoommachnie_Hommerts_b.png‎|332x244px|link=]]
 
<strong>1917</strong>
 
Het '''stoomgemaal''' <strong>te Stobbegat</strong> wordt gebouwd in verband met '''de vergroting''' van de <strong>Haskerveenpolder</strong> '''door toevoeging van de Haskerhornerpolder'''.
<br>Het stoomgemaal heeft de beschikking over '''twee''' <strong>[[centrifugaalpomp|centrifugaalpompen]]</strong>: één voor de polderboezem en één voor bemaling van de droogmakeijen in kavel II en VI.
<br>Het '''stoomgemaal aan de Welle (van 1908) vervalt'''.
<br>In '''1957''' komt er een '''nieuw gemaal te Stobbegat'''.
<br>'''Het oude stoomgemaal wordt verbouwd tot opslagplaats'''.
 
 
<strong>1918</strong>
 
In opdracht van waterschap <strong>Groote Veenpolder in Opsterland en Smallingerland</strong> komt '''een stoomgemaal''' <strong>De Boorne</strong> gereed, gebouwd op <strong>het punt waar de westelijke polderdijk het oude Koningsdiep afdamde</strong>, voor de '''bemaling''' van de kavels van droogmakerijen van de Zuidoost-, de Zuidwest- en de Westpolder.
 
[[Bestand:Stoomgemaal_de_boorne.jpg|285×188px|link=]]
 
Het gemaal '''dient ook als helper en reserve van het gemaal "De Veenhoop"'''.
<br>De '''stoommachine wordt in 1924 verkocht'''.
<br>In '''1925''' worden de '''beide stoomgemale'''n "De Veenhoop" en "De Boorne" '''vervangen door een elektrisch aangedreven gemaal "Zuidergemaal"''' aan de zuidelijke polderdijk bij het Polderhoofdkanaal.
 
<strong>1920</strong>
 
Bouw van een <strong>boezemgemaal</strong> <strong>bij Teakesyl (Tacozijl) te Lemmer</strong> door het <strong>Provinciaal Bestuur van Friesland</strong>. In 1955 worden de zes Piedboeufketels vervangen door 4 Schotse ketels van Werkspoor. In 1947 krijgt het stoomgemaal de naam <strong>Ir D.F. Woudagemaal</strong>. In 1967 schakelt het gemaal over op oliestook. Het gemaal is thans eigendom van Wetterskip Fryslân en staat sinds 1998 op Werelderfgoedlijst van de Unesco. In 2011 wordt er in de nabijheid een nieuw bezoekerscentrum gebouwd.
 
[[Bestand:Woudagemaal_a.jpg|600x400px|link=]]
 
 
<strong>1922</strong>
 
Het is mogelijk dat het in 1922 voor de veenpolder <strong>De Deelen</strong> gebouwde gemaal <strong>bij Haskerdijken (Heabrêge) </strong> eerst een stoomgemaal is geweest. Op de topografische kaart van 1929 staat op deze locatie vermeld: <strong>"Stoomgemaal De Deelen"</strong>.
 
 
<strong>1941</strong>
 
In het archief van waterschap <strong>Groote Veenpolder in Opsterland en Smallingerland</strong> zijn technische tekeningen opgenomen betreffende de <strong>ombouw van het Noordergemaal tot een stoomgemaal</strong> (vanwege de olieschaarste). het is onbekend of dit plan is uitgevoerd.
 
(de redactie houdt zich aanbevolen voor foto's van de diverse gemalen: mail s.v.p. naar wiki@woudagemaal.nl)

Versie van 4 okt 2012 14:25

De Lauwerszee stond tot de afsluiting in 1969 in open verbinding met de Waddenzee, evenals de voormalige Middelzee en de Zuiderzee.
De Middelzee verdween uit het hart van Friesland door inpoldering, een geleidelijk proces dat in het noorden van Friesland werd afgerond in de 14e en 15e eeuw.
Pas in 1932 bij de aanleg van de Afsluitdijk verdween de Zuiderzee. Hiervoor in de plaats kwamen het IJsselmeer.

400×274px De Lauwerszee stond in open verbinding met de Waddenzee. Rondom de Lauwerszee lagen verschillende visserdorpen waarvan Zoutkamp aan de Groningse kant en Oostmahorn aan de Friese zijde de meest bekende is. De vissers visten vooral op garnalen.
Vanuit Zoutkamp en Oostmahorn werd de verbinding met het eiland Schiermonnikoog onderhouden.
Na de afsluiting is de veerhaven verplaatst naar Lauwersoog.

600×200px De vissersplaats Zoutkamp onderging een ware metamorfose. Veel van de oude visserswoningen werden afgebroken, straten verdwenen uit het karakteristieke dorpsbeeld. Slechts een enkel pand bleef bewaard omdat het overgenomen werd door het Zuiderzeemuseum in Enkhuizen.
Inmiddels is men zich in Zoutkamp bewust geworden van dit verleden en probeert te redden wat er nog te redden valt, de herinnering aan de vissersvloot wordt levend gehouden, er zijn weer bedrijven bij de haven gevestigd die zich bezighouden met de visvangst of dienstverlenend zijn.

Vanuit Oostmahorn en Esonstad wordt sinds enkele jaren weer een in hoofdzaak recreatieve verbinding onderhouden met Schiermonnikoog. Na de afsluiting werd de naam Lauwerszee vervangen door Lauwersmeer. Het meer werd vooral een groot natuur- en recreatiegebied en een klein deel werd aangewezen als militair oefenterrein.

600×285px De reden om de Lauwerszee af te sluiten werd vooral ingegeven door veiligheidsoverwegingen. Het zou goedkoper zijn om een nieuwe dam met sluizen aan te leggen dan om alle bestaande dijken te verhogen.
De afsluiting past in de grotere Deltaplan wat op dat moment in Zeeland en de Zuidhollandse eilanden volop in uitvoering was: het afsluiten van de grote zeegaten door middel van dijken of dammen.