Bouw van het stoomgemaal en Ketelvoedingswater - Algemeen: verschil tussen pagina's

Uit Wouda's Wiki
(Verschil tussen pagina's)
VisueelWikitekst
imported>Jan Pieter Rottine
Geen bewerkingssamenvatting
 
imported>Jan Pieter Rottine
Geen bewerkingssamenvatting
 
Regel 1: Regel 1:
'''Bouw van het stoomgemaal bij Tacozijl ([[ir. D.F. Woudagemaal]])'''
''(deze pagina is nog in bewerking!)''


'''Het politieke besluit''' om een boezemgemaal te gaan bouwen is al '''in 1913 door Provinciale Staten van Friesland''' genomen.
'''Ketelvoedingswater en de voedingswaterreiniging'''
<br>Het gemaal zal kadastraal worden gebouwd in de gemeente '''Lemmer''' sectie A no. 1016 en gemeente '''Balk''' sectie C no 1692.


Hiermee was een '''eind gekomen aan decennialang overwegen''', '''afwegen''', '''uitstellen''' en '''soms kwam van uitstel ook afstel'''. Kennelijk zaten er toch wat haken en ogen aan het besluit.
Het '''water''' dat in aanmerking komt '''voor de stoomvorming in de stoomketel''' moet '''zo rein mogelijk''' zijn.
<br>De '''ketelwanden''' mogen bij het verhitten van het water '''niet aankoeken'''. Een '''korst aan de waterzijde op de binnenwanden van de ketel''' is heel '''onvoordelig voor de warmteoverdracht aan het ketelwater'''. '''Chemisch''' gezien zou '''het ketelwater daarom zo elementair mogelijk''' moeten zijn. '''Eigenlijk voldoet alleen gedestilleerd water''' aan deze eis, maar dat kunnen we '''in de natuur niet''' vinden.  


'''Eind 1913 of begin 1914 stellen de gemeenten''' in de zuidwesthoek van Friesland een '''adhesiebetuiging"''' op en vragen daarbij instemming van de omliggende gemeenten. In de betuiging wordt gevraagd om steun voor de stichting van een '''stoomwatergemaal bij Tacozijl"'''. Iedere gemeente die hiermee instemt zou dit bij Provinciale Staten onder de aandacht moeten brengen. Onder andere de gemeenteraad van '''Hennaarderadeel''' (Wommels )krijgt deze adhesiebetuiging ook toegestuurd.  
=='''Voedingswater'''==
'''Voor het voeden van stoomketels''' komen verschillende '''natuurlijke watersoorten''' in aanmerking.


Na '''het politieke besluit van 1913''' namen de '''voorbereidingen drie jaar''' in beslag en zodoende werd er '''pas in 1916 begonnen met de bouw'''.
==='''Regenwater'''===


Wat we weten over de bouw van het '''stoomgemaal bij Tacozijl''' staat opgetekend '''in het dagboek van de opzichter''', het begin van de bouwperiode is uitvoerig beschreven. De aantekeningen eindigen op 31 januari 1920, pas acht maanden later wordt het stoomgemaal officieel geopend. Ook al ontbreekt een verslag van de laatste maanden, uit wat in de laatste maanden van 1919 nog wordt beschreven kan wel een indruk ontstaan van waar men in de maanden tot aan de opening mee bezig is geweest. In grote lijnen volgen wij hier het dagboek, een verslag in chronologische volgorde.
<ul>
<li>Het '''zuiverste water''' in de natuur is '''regenwater'''.
<li>Regenwater is water dat '''de natuurlijke weg door de atmosfeer heeft afgelegd''' en is '''opgevangen in een reservoir'''. Als het regenwater '''zorgvuldig''' is opgevangen, bevat het '''uitsluitend bestanddelen uit de lucht'''. De '''zuurstof en vrij koolzuur''' kunnen daarentegen '''wel al last veroorzaken in het stoombedrijf'''.
<li>Helaas kan men het regenwater '''niet in voldoende hoeveelheden''' verzamelen om '''dagelijks grote stoomketels te kunnen vullen''' en '''tijdens het stoombedrijf van water te blijven voorzien'''. Zelfs in het geval van het Nederlandse zeeklimaat, waarbij sprake is van zachte regenrijke winters en gematigde koele zomers, kan het rechtstreeks opvangen van regenwater uit de lucht niet aan de vraag voldoen.
<br>Er blijft ons dus niets anders over dan '''voor het vullen van de stoomketels naar andere waterbronnen en -voorraden om te zien'''.  
</ul>


Als '''opzichters''' werden aangesteld: '''R. Miedema, R. Sollaart en W. Anema'''. In het '''bouwteam''' zat uiteraard ook de '''hoofdingenieur van Provinciale Waterstaat: ir. D.F. Wouda'''.
[[Bestand:Stortregen_k.jpeg|400×300px|link=]]
 
[[Bestand:Ir_D_F_Wouda.JPG|400x326px|link=]]
 
Op '''1 november 1916''' vindt de '''aanbesteding''' 's middags om 12.00 uur plaats '''in Leeuwarden'''. Aannemers konden '''inschrijven voor verschillende onderdelen uit het bestek''': baggeren en de bouw van schoorsteen, ketelhuis en de machinehal.
 
Voor het maken van de '''funderingsput en daarmee het uitbaggeren''' van deze put haalde '''S. Krikke samen met Y. Dikkerhoorn''' uit Gorredijk de opdracht binnen. Zij zouden '''f 0.60 per m3''' ontvangen. De grond die uit de bouwput afkomstig was zou in de '''[[Teroelsterkolk]]''' worden gestort op aangewezen plaatsen.
 
[[Bestand:Baggermolen_atlantis6_a.jpg|500x378px|link=]]
'''Stoombaggermolen'''
 
De opdracht voor de '''bouw van de machinehal en het ketelhuis''' werd binnengehaald door de '''gebroeders Joh. en Jac. Broersma in Alkmaar''' voor een bedrag van '''f 764.400,-''', daarmee was dit bouwbedrijf de laagste inschrijver. Het verschil met de hoogste bieding was f 200.000,-. De gebroeders W. en H. Geveke in Gorredijk hadden ingeschreven voor f 960.000,-.
 
Nu de belangrijkste aannemers bekend waren, konden er '''afspraken''' gemaakt worden: '''waar komt de bouwput, hoe ver uit de teen van zeedijk van de Zuiderzee (5 meter) in een talud van 4 op 1 en hoe diep ging deze worden'''. Vrij snel na de aanbesteding werden daar in het bouwteam de eerste afspraken over gemaakt.
 
Het '''eerste tastbare en zichtbare werk was het opwerpen van een kade'''. Wouda verscheen met enige regelmaat op de bouwplaats om te overleggen, maar ook om de stand van zaken in ogenschouw te nemen, hij was uiteindelijk de '''hoofdverantwoordelijke'''.
 
In '''november''' werd de eerste '''baggermachine''' aangevoerd, een '''sleepboot en vier bakken''' en een '''schip geladen met steenkool'''.
 
[[Bestand:Sform_V_294_1268570047.jpg|320x240px|link=]]
'''Stoombaggermolen van Fa. Krikke'''
<br>(afbeelding: Stichting Stoombaggermolen Vooruit)
 
 
Hiermee kon het baggerwerk beginnen. Er zijn '''2 grondwerkers, 3 arbeiders en 6 timmerlieden, 7 baggerlieden en 2 stokers op de bouwplaats aan het werk'''. Enkele weken later kwam ook de '''tweede baggermachine''' op de bouwplaats aan.
 
Voor het '''maken van de sluisdeuren''' werd vastgesteld dat er '''per deur 700 stuks verzinkte spijkers van 12 cm''' nodig waren.
 
Vanaf '''eind november''' komen er enorme transporten op gang: '''1736 heipalen voor het machinegebouw''' en '''576 voor ketelhuis en schoorsteen'''. In het begin komen al deze ladingen op de bouwplaats. Daar worden de heipalen '''gecontroleerd en voorzien van een F''' als ze zijn goedgekeurd en gebruikt kunnen worden. Gaandeweg ontstaan er de nodige problemen. De '''afgekeurde palen''' moeten binnen acht dagen van de bouwplaats zijn weggehaald en '''vervangen door nieuwe'''. Omdat dit niet correct wordt nagevolgd, wordt er besloten wordt om de heipalen voortaan '''bij het tramstation van Lemmer onder andere op spint''' te keuren. De afgekeurde palen liggen dan ook niet langer in de weg.
 
[[Bestand:Atlantis15.jpg|700x457px|link=]]
'''Rechts: hout opgeslagen bij het tramstation en tramhaven'''
<br>(afbeelding: Tresoar)
 
In '''december''' wordt ook de '''schaftkeet geplaatst''', zodat de '''werklieden droog en beschut''' kunnen zitten tijdens de schaft. Vanaf dit moment (december 1916) worden er '''steeds meer materialen ingekocht''' en '''op afroep in Tacozijl afgeleverd'''. Vlak voor kerst komt er nog ene partij van''' 47.798 kg betonijzer''' aan op de bouwplaats. Inmiddels is het het dermate '''slecht weer''' geworden dat er nauwelijks meer doorgewerkt kan worden. De schaftkeet was dus niet voor niets, maar '''buitenwerk was er tot januari gedurende enkele weken niet meer bij'''. Wouda is eindverantwoordelijk, soms gaat de opzichter naar een leverancier om de materialen te keuren zoals het '''gegalvaniseerde draad''' en het '''hout voor de sluisdeuren'''.
 
[[Bestand:IMG_0157_restauratie_A_drooglegging.jpg|600x432px|link=]]
'''De sluisdeuren bleven tot 2012 op hun plaats'''
 
Op '''19 maart 1917''' gaat Miedema '''voor het hout naar Middelburg''', op de terugweg gaat hij ook bij '''Louis Smulders en Co. in Utrecht''' '''([[Machinefabriek Jaffa]])''' langs om de laatste besprekingen te voeren over '''de machines''' die geplaatst zullen worden:''' hoge en lage drukcilinders''' en de '''centrifugaalpompen'''. Miedema bezoekt te Leeuwarden ook ir. D.F.  Wouda. Op 22 maart is hij weer terug op de bouwplaats.
 
[[Bestand:05.pomp-1 (2) k.jpg|444x600px|link=]]
 
'''Begin januari 1917''' komt er nog een opzichter in dienst: P. Buwalda, niet duidelijk is wat de taakafbakening tussen de verschillende opzichters is geweest.
 
Het wordt een '''provinciaal stoomgemaal'''. Behalve dat Wouda met regelmaat op de bouwplaats verschijnt, zijn op 15 januari de '''Commissaris der Koningin en Gedeputeerde L. van de Zwaag vanuit Leeuwarden naar Tacozijl''' gekomen om zich in aanwezigheid van Wouda op de hoogte te stellen van de werkzaamheden. Enkele maanden later, in april, laat '''het volledige college''' zich op de bouwplaats zien.
 
'''Begin maart''' wordt er een '''stelling''' opgebouwd waar de werklieden gebruik van kunnen maken bij het '''inelkaar zetten van de sluisdeuren'''
 
De '''plaatsing van een waarschuwingsbord aan de noordzijde''' van de brug bij de Zijlroede moet voorkomen dat er schade ontstaat, doordat de schippers een telefoondraad over het hoofd zien en de schippers worden er zo op de '''draadverbinding''' attent gemaakt. Het advies wordt '''om met gestreken mast te passeren''' en anders zullen ze de schade aan de kabel uit eigen zak op tafel moeten leggen.
 
Op '''13 april''' komen de '''acht taatsen en keuspotten voor de sluisdeuren''' met een gezamenlijk gewicht van '''3317 1/2 kg''' aan. 
 
Bij het werk zijn '''twee schepen''' gebruikt: '''de Senior (schipper: H. Havers)''' en '''Jetta (schipper: D. Timmer)''' voor het '''vervoer'''en '''van stortsteen'''. De opzichter kan meten of de schepen voldoende waren geladen door ze '''langs de ijksteen''' te laten afmeren.
 
'''Eind april''' is de '''funderingsput vrijwel gereed en droog''', althans de put moet worden '''drooggehouden met behulp van een '''[[locomobiel]]''': een kleine stoommachine.
 
[[Bestand:Locomobiel_ca_1920.jpg|415x367px|link=]]
'''Locomobiel in actie'''
 
Echter '''bij controle blijkt dat de put door de aanwezige ,,morsgrond" niet op diepte is'''. Het gaat om een '''verschil van 20 centimeter'''. Volgens een opgemaakt rapport '''is er 31.715,85 m3 bagger uit de put''' gekomen, tegen een prijs van f 0.60 per m3.
 
Nu alle voorbereidingen zijn getroffen lijkt '''het moment, waarop de bouw daadwerkelijk zal gaan beginnen een stap dichterbij'''. Op verschillende punten worden '''ijkpunten aangebracht'''. Op de '''boerderij van Bakker''' wordt '''een steen ingemetseld die op 1.59 m + NAP is ingemetseld'''. Op de '''directiekeet is de bovenkant van een spijker op 46.8 cm -/- NAP''' nog zo'n ijkpunt. Er zijn er meer aangebracht, dit alles om het gebouw recht op te kunnen bouwen.
 
'''In mei''' komt de '''eerste heistelling'''
 
[[Bestand:Stoomheimachine_bij_Kornwerderzand.JPG|462x456px|link=]]
'''Stoomheimachine'''
 
Uiteindelijk zullen er '''drie''' in gebruik zijn om de '''vele honderden palen te heien'''. Dat gaat in hoog tempo '''begin juni zitten er al 1112 palen in de grond'''. Op '''12 mei wordt de eerste paal geslagen''', alle palen waren bij de keuring '''genummerd''' en waarschijnlijk was daardoor duidelijk '''waar welke paal van welke lengte''' moest komen. De eerste palen zijn genummerd 1765 tot en met 1772. Of er festiviteiten zijn georganiseerd bij het slaan van de echte ,,eerste" paal wordt niet duidelijk.
 
[[Bestand:Aanleg_fundering_en_heiwerk.jpg|600×367px|link=]]
'''Vanaf '''november 1916''' zijn er '''enorme hoeveelheden bouwmaterialen''' aangevoerd''' 
 
Nadat er eerder al problemen waren met de '''dennenstammen die als heipaal werden gekeurd'''; vroegen '''de sluisdeuren''' ook om extra overleg. De aannemer legde een '''nogal laconieke houding aan de dag waar het gaat om de behandeling van het geleverde hout'''. Een dreigement hielp, als de aannemer niet wat zorgvuldiger met het hout om zou gaan dan zou de partij afgekeurd worden en nieuw hout zou voor zijn rekening aangekocht moeten worden. Tevens wed '''er op aangedrongen om bekwaam personeel in te zetten bij het maken van sluisdeuren''', kennelijk was er bij de opzichter twijfel ontstaan.
 
Terwijl opzichter Miedema naar Zwolle reist om het '''beschoeihout te keuren''' blijft opzichter Jansma de heiwerkzaamheden nauwlettend volgen. Hij controleert of er geen onregelmatigheden zijn (toch afgekeurde palen gebruiken of te weinig slagen voor het inheien van een paal). 
 
In '''juni 1917''' maakt Miedema nog een bijzondere reis: eerst naar Amsterdam naar het bureau van de Rijkscommissie en het bureau van het Syndicaat in 's Gravenhage. Bij de Rijkscommissie zal worden getracht om het '''belang van de bouw van het stoomgemaal onder de aandacht te brengen'''. Deze bouw moet '''concurreren met andere bouwprojecten'''. Een besluit zal binnen enkele dagen worden genomen. Als het project prioriteit heeft dan zal het bureau ook zorg moeten dragen voor voldoende '''bouwmaterialen'''.
 
<br>[[Bestand:Begin_enci_groeve_a.jpg|396x244px|link=]]
'''Enci-groeve, oorsprong van het Nederlandse cement'''
   
   
Bij het bureau van het Syndicaat wordt '''gesproken over''' de levering van '''voldoende cement'''. De te leveren cement zal rechtstreeks naar Lemmer worden verzonden en niet eerst naar Harlingen.
==='''Oppervlaktewater'''===
<br>Het bestellen van de '''volledige benodigde hoeveelheid is''' gelet op de omstandigheden (WO I 1914 - 1918) '''niet mogelijk'''. Er zal genoegen moeten worden genomen met '''deelleveringen'''. De '''prijs van cement blijft voortdurend stijgen'''. Wouda heeft '''400.000 kg nodig''', waarvan al '''125.000 kg''' is '''geleverd tegen een prijs van f 65,- per 1000 kg'''. Dan stijgt de prijs vervolgens van f 66,- naar f 78,75.


In '''juli''' is de '''betonmolen defect''', de opzichter wil dat de werklieden '''handmatig de hoeveelheden mengen''' en verder gaan met het werk. Zij geven er de brui aan en willen wachten op de gerepareerde betonmolen.
'''Oppervlaktewater''' uit '''rivieren, meren, kanalen en vaarten'''.
<br>Dit water betreft, '''naast door rivieren aangevoerd water''', meestal '''ook regenwater''' dat '''via de oppervlakte in greppels, sloten, vaarten, kanalen in meren en boezems wordt bijeengebracht'''. Dit water heeft bovendien in bepaalde gevallen '''ook nog een betrekkelijk korte weg door de aardbodem afgelegd'''.
<br>Het oppervlaktewater is '''meestal verontreinigd door onopgeloste bestanddelen''', die er in min of meer '''fijne toestand''' in voorkomen en van '''anorganische of organische oorsprong''' zijn. Ook bevat het oppervlaktewater '''colloïdaal opgeloste stoffen''', die zo '''fijn verdeeld''' zijn, dat ze '''door filtratie niet verwijderd kunnen worden'''.
<br>Het '''neemt door het transport uit de bodem bestanddelen in zich op''' als: '''zuurstof, stikstof, koolzuur, magnesiumchloride, gips, koolzure kalk, koolzure magnesia, kiezelzuur, koolzure ijzeroxyde, salpeterzuur en vetzuren'''.
<br>Van deze stoffen zijn '''vooral de zuurstof en de zuren schadelijk''' voor de '''ketelwanden''' die erdoor worden aangetast. Ook de '''chlorideverbindingen''' kunnen '''gevaarlijke schade''' aanbrengen als ze in  de ketel ontleed worden en dan '''zoutzuur''' kunnen vormen.
<br>De vorming van ketelsteen vindt '''vooral plaats uit de dubbelkoolzure kalk, gips en koolzure magnesia'''.


Begin augustus wordt er een '''begin gemaakt met het opmetselen van de schoorsteen''', na '''een week is er al 2 meter''' van de schoorsteen zichtbaar.
De '''zouten''' zijn '''op zichzelf minder schadelijk''', maar ze moeten '''wel zo nu en dan worden afgevoerd''' door ze uit de ketel te '''spuien''' (via de '''spuileiding''' onder in de ketelwandwand aangebracht)


<br>[[Bestand:Schoorsteen_11_k.jpg|318x455px|link=]]
==='''Grondwater'''===
'''Metselaar Geelen in actie, hij bouwde ook de schoorsteen van het Woudagemaal'''


Vanwege de festiviteiten op 8 en 9 augustus in Lemmer wordt er niet of nauwelijks gewerkt.
'''Grondwater''' is als regenwater in de bodem gedrongen en dat '''dieper in de aardbodem voldoende tijd heeft gekregen om uit de bodem verschillende bestanddelen en stoffen op te lossen en op te nemen'''.
<br>Kort daarna gaat opzichter Jansma naar Arnhem om '''een woonark''' te bekijken. Jansma was '''één van de opzichters''', maar heeft geen dienstwoning en moet volgens Wouda '''zelf maar voor woonruimte zorgen'''.
<br>Grondwater '''bevat weinig of geen zuurstof''', omdat dit bij de '''afbraakprocessen in de bodem door de organische stoffen wordt verbruikt'''. Het bij deze processen gevormde koolzuur gas wordt door het water opgelost, waardoor het min of meer zuur wordt en bij het lange doordringsproces volop de gelegenheid krijgt '''om de bestanddelen uit de bodem op te nemen'''.


Het werk aan de '''sluisdeuren''' vordert gestaag,''' in augustus is de vierde al in de maak in de speciaal daarvoor gebouwde stellage'''.  
[[Bestand:Grondwater_k.jpg|400×300px|link=]]


'''Over de hele funderingsput wordt na het inheien van de palen een grindlaag aangebracht''', inclusief het ontgronden en het aanbrengen van '''20 cm. grind''' kost dit werk''' f 5000,-'''  
Omdat '''oppervlaktewater''' en in sommige gevallen ook wel '''grondwater''' in Nederland '''in ruime hoeveelheden voorhanden''' zijn, worden de '''stoomketels in het stoombedrijf bijna altijd gevuld met deze watersoorten'''. De hierin '''opgenomen bestanddelen''' hebben '''wel gevolgen voor de behandeling van dit water''', voordat ze als '''ketelvoedingswater''' kunnen worden gebruikt.
In '''augustus''' wordt er onder andere gewerkt aan '''het storten van beton bij de ketelblokken'''.


De '''opzichters''' zijn opnieuw '''ontevreden over het werk van de aannemers'''. Er wordt '''gewaarschuwd''' voor '''instabiliteit van de opgebouwde stelling die dient om cement naar boven te brengen'''.
==='''Behandeling van het oppervlakte- en grondwater ter voorbereiding voor het stoombedrijf'''===
<br><strong>"Valt wel mee"</strong>, is de reactie van de aannemer: er is geen gevaar. '''Nog geen vier uur later komt de stelling naar beneden!'''
<br>
[[Bestand:Oppervlaktewater_k1.jpg|400×300px|link=]]
<br>


Wat te denken van de '''schoorsteenhouwers''' die '''zonder opgaaf van reden niet verschijnen''', of om andere reden niet aan het werk zijn.
In het '''begin''' vormt zich '''alleen maar een laag slib''' in de ketel, maar '''naarmate de verdamping doorgaat''' zal zich al '''spoedig een laag ketelsteen''' vormen, die zolang er geen '''gips''' aanwezig is, '''eerst nog redelijk zacht''' zal blijven. '''Als er echter gips afgescheiden wordt''', dan zal dit de '''ketelsteen''' '''geleidelijk hard''' maken.
<br>Deze hardgeworden ketelsteen is '''voor het stoombedrijf heel onvoordelig''', omdat de '''warmteoverdracht al snel veel slechter''' wordt. Als de laag '''ketelsteen 1 mm dik wordt neemt het brandstofverbruik ca. 10 %, bij 10 mm ca, 100 % toe'''.


Ook de '''bemaling van de funderingsput laat regelmatig te wensen over'''. De '''[[locomobiel]]''' valt regelmatig uit en is veel buiten bedrijf, met als gevolg dat '''de funderingsput weer vol water dreigt te lopen'''. Miedema dringt dan ook aan op een adequate '''noodbemaling van de put'''. De locomobiel wordt op zeker moment '''zelfs gestookt met hout''' in plaats van steenkool '''omdat er geen steenkool meer is'''.
Als de laag '''ketelsteen te dik''' wordt zal er tenslotte '''helemaal geen warmteoverdracht''' meer plaats kunnen vinden, het '''ketelwater wordt niet meer verhit''' en '''stoomvorming blijft uit!''' Bovendien wordt, andersom gezien, '''de ketelwand niet meer door het water afgekoeld''' en dan zal '''de ketelplaat zo sterk verhit worden dat die uiteindelijk door de stoomdruk gaat scheuren''' en een '''ketelexplosie''' kan volgen.


<br>[[Bestand:57529_Jaffa_transport_n_Lemmer_2_Erfgoed_Utrecht_nl.jpg|544x368px|link=]]
==='''Hardheid'''===
'''Aanvoer van machineonderdelen, [[Machinefabriek Jaffa]]'''
<br>(afbeelding: Erfgoed Utrecht.nl)
 
Het moet in deze '''roerige en instabiele periode''' altijd weer een '''verrassing''' zijn geweest '''als er bouwmaterialen konden worden verzonden'''. <br>Op '''25 september''' wordt er een koop van '''100.000 kg betonijzer uit Duitsland''' afgesloten, een spoedige levering wordt toegezegd. Ook kunnen er '''2000 zakken portlandcement via het distributiekantoor''' worden '''ingekocht'''.
<br>Op 6 november komt er bericht dat er '''6000 zak portlandcement in Rotterdam''' klaarligt '''voor transport naar Lemmer''', het duurt dan nog '''10 dagen''' eer die zending ook in Lemmer is.
 
'''Eind september''' wil de aannemer al beginnen met '''het storten van beton bij de ketelblokken''', terwijl de '''bewapening nog niet voldoende gesteld''' is. Opzichter Jansma gaat ten einde raad Miedema, die uit Leeuwarden moet komen, opwachten bij de tram in Lemmer, zodat er direct overleg gevoerd kan worden. Iets later dan gedacht kan er dan toch een '''begin worden gemaakt met het storten van de vloeren'''. Iedereen die op dat moment aanwezig is werkt mee, en dat zal vaker gebeuren.
 
De '''schoorsteen''' is '''inmiddels opgemetseld tot een hoogte van 28,2 m + NAP'''. Meer dan eens wordt er niet gewerkt aan de schoorsteen door '''slechte weersomstandigheden, regen, zware wind of vorst'''.
 
[[Bestand:Atlantis8.jpg|312x500px|link=]]
(afbeelding: Tresoar)
 
In de''' tweede helft van oktober''' wordt de '''eerste lading graniet uit Noorwegen aangevoerd'''. Het graniet zal onder andere worden '''gebruikt bij de granietdorpels, de taatsen en de slagstijlen'''. In verschillende zendingen '''komt er plm. 48 m3 graniet uit Noorwegen aan in Lemmer'''. Ook komen er '''16680 vloertegels'''. Een zware storm veroorzaakt '''schade aan het dak van de kalkloods'''.
 
Het stoort de opzichter meer dan eens dat de aannemers verstek laten gaan op de bouwplaats, zij willen daarom een gesprek met de aannemers en de hoofdingenieur ir. D.F. Wouda, waarin de '''aannemers verplicht worden aanwezig te zijn en toezicht te houden op de werklieden en de aangevoerde materialen'''.
 
Op '''meerdere plaatsen wordt er gewerkt''' aan de voorbereidingen: bij '''Louis Smulders in Utrecht ([[Machinefabriek Jaffa]]) wordt het ijzer gemaakt voor de condensatiebuizen''' en bij de '''firma Zuidema in Heerenveen worden de kozijnen''' gemaakt.
 
[[Bestand:57534_condensorWouda_Jaffa_Erfgoed_Utrecht_nl.jpg|518x386px|link=]]
'''Condensor van het Woudagemaal met buizen'''
<br>(afbeelding: Erfgoed Utrecht.nl)
 
Begin '''januari 1918''' wordt de '''bekisting rondom het ketelhuis''' '''weggehaald'''. Over het  resultaat onder het muurwerk is de '''opzichter niet tevreden'''. Dat zal voor een deel '''overnieuw''' gedaan moeten worden, maar pas nadat er de nodige woorden tussen opzichter en aannemer zijn gewisseld.
 
Een '''winterperiode''' is voor losse arbeiders een slechte periode om aan werk te komen. Zo ook hier. Meerdere keren kan er '''door vorst, sneeuw of andere omstandigheden over meerdere dagen niet worden gewerkt'''. Losse arbeiders zijn dan de eersten die naar huis worden gestuurd: geen werk, geen geld.
Een andere oorzaak waardoor het werk stilligt is de '''onregelmatige aanvoer van benodigde materialen'''. Of het nu om graniet of metselsteen gaat. '''Door de schaarste stijgen de prijzen'''. Voor '''1000 kg. portlandcement moet ineens 3 gulden extra''' worden betaald.
 
'''Eind februari''' wordt er een '''begin gemaakt met het verleggen van de zeedijk'''. Het '''storten van beton gaat op verschillende plaatsen vrijwel onafgebroken''' door: '''de vloer in ketelhuis en machinehal, bij de zuig- en persbuizen, de ketelblokken'''. 
 
Eind maart kan er een '''begin worden gemaakt door installateurs van Louis Smulders met het plaatsen van de condensatiebuizen'''. Het gebouw komt al een eindje van de grond, om precies te zijn '''tot de onderkant van de kelderkozijnen'''.
Inmiddels is er ook een '''begin gemaakt om de granietdorpels te stellen waar de sluisdeuren op worden geplaatst'''.
 
In '''juli 1918''' worden er '''voorbereidingen''' getroffen om de '''sluisdeuren op hun plaatsen in te gaan hangen'''. Er begint '''enige tijdsdruk''' op dit werk te staan. Er wordt '''geëist''' dat '''alle acht de sluisdeuren voor 1 oktober zijn geplaatst en gebruikt kunnen worden'''. Op dat moment is de zeedijk omgelegd en zullen de sluisdeuren het zeewater als '''zeekerende''' '''wering''' tegen moeten houden. Halverwege de maand is de eerste sluisdeur inderdaad op zijn plaats gebracht.
 
'''In augustus''' wordt er vooral gemetseld: '''de machinehal komt al redelijk op hoogte''':''' tot aan de loopkraan, het stellen van de kozijnen begint en de granieten delen worden geplaatst'''. De '''westelijke muur is gereed tot de 97e laag, dat komt overeen met een hoogte van 11.16 m + NAP'''.
 
'''Tussen half augustus en eind september worden alle sluisdeuren voorgehangen, geplaatst en afgesteld'''.
 
Er wordt '''zand uit het nieuw gegraven kanaal gebruikt om het bouwterrein op te hogen'''.
 
Eind augustus worden de '''steigers geplaatst om een begin te maken met het opmetselen van het ketelhuis'''. Ook wordt de '''loopbrug over de [[penanten]] aan de boezemzijde gemaakt'''. Wouda heeft instructie gegeven om '''eerst het ketelhuis te gaan metselen en daarna pas te gaan beginnen aan de betonvloer van de machinehal'''.
 
'''In de top van de machinehal boven de lichtkozijnen worden''' hanenkammen''' gemetseld'''.
 
[[Bestand:05.1919-3.jpg|584x377px|link=]]
 
Bij bovenstaande foto is goed te zien wat de afmeting van '''de machinehal''' is. Behalve dat, is het ook interessant om op te merken dat, wanneer u in de machinehal staat, bedacht moet worden dat er '''nog twee ruimten onder de hal''' zijn.
<br>De eerste is zichtbaar: '''de kelder''' waar de condensor staat opgesteld; de tweede die '''de catacombe''' wordt genoemd is niet zichtbaar. De catacombe zit '''onder de kelder''' en is '''de ruimte''' waar de '''zuigbuis''' vanuit de boezem het gemaal binnenkomt naar de centrifugaalpomp.
 
Inmiddels zijn we in '''september''', het begint slechter weer te worden meerdere keren wordt het werk onderbroken. De '''vloer van de''' '''condensatieinrichting''' wordt aangelegd, eind september wordt de '''bewapening van de vloer gesteld'''. Daarnaast wordt er '''aan het [[ontvang- en stortebed]] gewerkt'''.
 
De '''deurkozijnen zijn gemaakt van Amerikaans grenenhout'''.
 
Opzichter Miedema verbaast zich over de '''prijs van het metselwerk voor het ketelhuis: f 9.50 voor 1000 stenen en inclusief voegwerk is dat f 12.50, bij de machinehal was dit nog f 11.75'''.
 
Dat de machinehal vrijwel klaar is wordt duidelijk uit '''de aanvoer van dakpannen'''.
 
In '''september''' zijn de '''gemeentelijke opzichters in de provincie Friesland''' uitgenodigd om op de bouwplaats te komen kijken.
 
Binnen '''in de machinehal is een begin gemaakt met het stellen van de machine- en pompblokken'''.
 
De '''zeedijk wordt aan beide zijden (west en oost) opnieuw aangelegd'''.
 
'''In het ketelhuis wordt aan de onderkant van de [[lateien]] ruimte vrijgelaten om de ketels te kunnen plaatsen'''.
   
   
Soms is het nodig om de '''hulp in te roepen van medewerkers van [[machinefabriek Jaffa]]'''. Begin oktober wordt er per telegram verzocht om een monteur naar Lemmer te laten komen, de volgende dag is de tekenaar er om te adviseren bij '''het stellen van de bouten van de [[condensatieinrichting]]'''.  
Om de '''hoedanigheid van het water''' te kunnen '''normeren''' spreekt men van '''hard en zacht water'''. Daarvoor heeft men '''een schaal van hardheidsgraden''' vastgesteld.  
<br>Men onderscheidt hierbij '''Duitse, Franse en Engelse harheidsgraden'''.
<ul>
<li>'''1 Duitse harheidsgraad''' komt overeen met '''1 deel calciumoxyde (CaO) op 100.000 delen water'''


Halverwege oktober wordt de '''hijsmast opgesteld om de kap van de machinehal te kunnen plaatsen'''.
<li>'''1 Franse hardheidsgraad''' komt overeen met '''1 deel koolzure kalk (CaCO3) op 100.0000 delen water'''


Behalve aan de buitenzijde van het gebouw, ketelhuis en machinehal, wordt er '''in oktober 1918''' inmiddels binnen ook hard doorgewerkt. Men is '''bezig om de bekisting te plaatsen''' '''voor de condenstatieinrichting''' in de kelder en is er een begin gemaakt met '''het plaatsen van de kap'''.  
<li>'''1 Engelse hardheidsgraad''' komt overeen met '''1 deel koolzure kalk (CaCO3) op 70.000 delen water'''
</ul>
Als men rekent met de scheikundige verbindingsgewichten, bevat 1m3 water met 1 Duitse hardheidsgraad dan:
10 gr '''calciumoxyde''' (CaO), 17,9 g '''koolzure kalk''' (CaCO3), 7,15 g '''magnesiumoxyde''' (MgO), 24,5 g gips (CaSO4) en 15 g '''koolzure magnesia''' (MgCO3),
<br>waaruit we kunnen '''afleiden''' dat '''1 Duitse hardheidsgraad = 1,79 Franse = 1,25 Engelse hardheidsgraden'''.


Of het een geplande vrije dag is wordt niet duidelijk, maar op '''maandag 28 oktober 1918''' ligt '''het werk''' zo goed als '''stil''', omdat alle arbeiders naar de jaarlijkse markt in Gorredijk zijn.  
Door middel van een '''zeepoplossing''' kan men in zekere zin '''bepalen, of het water hard''' is. Een '''zeepoplossing schuimt namelijk niet in hard water''' en wordt '''door de magnesia- en kalkzouten ontleed'''. Pas '''als alle kalk- en magnesiazouten door de zeep zijn gebonden''', zal die '''beginnen te schuimen'''.
<br>'''Hoe meer zeep men hiervoor nodig heeft, hoe harder het water is'''.


De opzichters zijn '''allerminst tevreden over het tempo en de gestage vorderingen''', die daar het gevolg van zijn. Besloten wordt om '''een nieuwe aanbesteding uit te schrijven''', om zodoende meer aannemers en arbeiders aan het werk te krijgen. Een week later lijkt er nauwelijks verbetering te zijn.  
Het is goed om het '''water''', dat voor de '''ketelvoeding''' gebruikt gaat worden, '''eerst scheikundig te gaan onderzoeken''', omdat '''de maximum toegestane hardheid afhankelijk is van de soort ketel in de stoominstallatie'''.
In de tussenliggende dagen zijn '''de steenzetters vertrokken vanwege de heersende Spaanse griep'''.
<br>Zo moet men het water bij '''vuurhaard-ketels''' gaan reinigen, als het water '''meer dan 6 a 7 hardheidsgraden''' bezit.
<br>Bij '''waterpijpketels''' (bij voorbeeld '''Babcock en Wilcoxketels''') kan men '''zelfs een veel kleinere hardheid toestaan'''.  


In '''november''' wordt er '''in het ketelhuis een begin gemaakt met het stellen van de ketelblokken'''.
==='''Reiniging van ketelvoedingswater'''===


Buiten wordt er hard doorgewerkt aan '''het verleggen van de oost- en westzijde van de zeedijk'''.
De '''reiniging van het voedingswater''' kan op '''verschillende manieren''' gebeuren:
<ul>
<li>'''mechanische reiniging'''
<li>'''reiniging door verwarming'''
<li>'''scheikundige reiniging''', die nog '''onderverdeeld''' kan worden in:
<ul>
        <li>'''reiniging met soda'''
<li>'''reiniging met gebluste kalk, etsnatron en koolzure baryt'''
<li>'''reiniging door middel van de permutiet-methode'''
        </ul>
<li>'''thermisch-chemische reiniging'''
<li>'''verdamping'''
<li>'''het gebruik van condensatiewater''' voor het voedingswater
</ul>


Aannemer J. Zoethout is met één man personeel begonnen met '''het stellen van de tweede condensatieinrichting'''.
===='''De mechanische reiniging'''====


'''Eind november komt er toch schot in de zaak''', de '''dakpannen''' worden aangevoerd en er wordt een begin gemaakt met '''het leggen''' van de dakpannen. De '''topgevel aan de boezemzijde is op 7 december 1918''' gereed, aan de zeezijde zijn in de topgevel '''twee stenen aangebracht die het jaartal markeren: Anno 1918'''.
De '''stoffen''', die '''zwaarder dan water''' zijn '''bezinken''' als het water '''een tijdje stilstaat'''. De '''stoffen''' die echter '''in fijnverdeelde toestand''' in het water zitten, '''bezinken niet zo gemakkelijk'''. Het water moet '''eerst door een filter''' geleid worden. Het filtermateriaal moet '''niet te grofkorrelig''' zijn, men gebruikt hiervoor vaak '''kiezel of cokes'''. Het water moet '''eerst door het grove materiaal gevoerd worden en dan door het fijn korrelige materiaal'''.


In '''december 1918''' wordt ook een begin gemaakt met '''het stellen van de kap op het ketelhuis'''.
Als voorbeeld wordt hier het '''toestel van de firma Reisert (Keulen)''' getoond.


'''Half december''' komt er '''een motorboot van de Firma Smulders uit Utrecht met daarop onderdelen van de loopkraan''', die in de machinehal geïnstalleerd zal gaan worden en tevens een hijskraan.  
[[Bestand:Fig._170_Imelman_pag_186a.jpg|500×412px|link=]]


Een paar dagen later komen''' vertegenwoordigers van de Firma Smulders'''. Zij '''inspecteren de gesteldheid van het terrein'''. Zij zijn daar '''hoogst ontevreden over en zien geen kans om dit als losplaats te gaan gebruiken''', ook zien zij '''geen kans om de materialen in het gebouw''' te krijgen. Zij nemen direct contact op met ir. D.F. Wouda.
Het te reinigen water komt '''door de leiding A binnen''', stroomt '''door de kiezelmassa F''' en '''vloeit door B gereinigd uit''' het toestel.
 
<br>In het bedrijf zijn '''alleen de buizen A en B geopend''', alle '''andere blijven gesloten'''.
In april 1919 worden de eerste zendingen van de Machinefabriek Jaffa uit Utrecht van het schip gehaald. De Gebroeders Broersma willen deze opdracht uitvoeren voor een bedrag van 450 gulden, de opzichter wil niet verder gaan dan 250 gulden. In ruil daarvoor wordt het gebruik van de al aanwezige loopkraan in het machinegebouw aangeboden. Tegelijkertijd worden de oververhitters geplaatst door J. Zoethout die dat samen met zeven werklieden doet.
<br>Om het toestel '''schoon te maken''', wordt '''A gesloten''' en vervolgens '''laat men water door B in R''' stromen, zodat het '''door f naar buiten''' stroomt (bij S). Dan wordt ook het '''straaltoestel D in werking''' gebracht, zodat het '''door de geopende kraan C de lucht beneden het filtermateriaal van de slib reinigt''', die dan '''met het water wegvloeit'''. Het kraantje k moet daarbij geopend zijn, opdat de lucht ontwijken kan.
Twee monteurs van Louis Smulders hierbij geassisteerd door vier sjouwers beginnen vervolgens aan de installatie ter plaatse: pompen en ketels.
Omdat nu alle grote onderdelen in zowel het Machinegebouw als het Ketelhuis staan opgesteld kan er binnen begonnen worden met het leggen van de tegelvloer en de keldervloer. Het tarief dat hiervoor in rekening wordt gebracht is f 1,40 per vierkante meter, in het overzicht staat een opsomming van de aantallen tegels per kleur en maat. Het gaat om een kleine dertigduizend tegels.


Begin mei moet toch een bijzonder moment zijn geweest: Vier pompen zijn geplaatst, de zuigbuizen zijn aangekoppeld en bij twee pompen heeft de inspectie een gunstig rapport afgegeven.  
Het is duidelijk dat '''deze reinigingsvorm alleen''' toegepast kan worden als '''scheikundige reiniging niet nodig''' wordt geacht. Men kan ook '''mechanische en scheikundige reiniging combineren'''.


Tot aan dit moment van de bouwwerkzaamheden was de zeedijk nog steeds in tact. De beste plaats om het verloop van deze zeedijk te zien is aan het eind van de loopbrug vanuit het nieuwe bezoekerscentrum. Aan het eind van deze loopbrug staat u op de oude zeedijk van de Zuiderzee, als u naar de overkant kijkt dan ziet u dat de zeedijk daar weer verder loopt. Het gedeelte waar nu het water uit het gemaal stroomt is afgegraven, hiermee werd tussen 12 en 17 mei 1919 een begin gemaakt. De sluisdeuren zijn geplaatst en ingehangen en voor het eerst zal er water tot aan het gemaalgebouw stromen.
===='''Reiniging door verwarming'''====


In de daarop volgende week worden de eerste vier ketels onder druk getest in aanwezigheid van de Inspecteur van het Stoomwezen. Omdat de test goed verlopen is, wordt het eerste ketelblok nu ingemetseld. Echter deze werkzaamheden worden stilgelegd wegens het ontbreken van onder andere vuurvaste metselspecie.
'''Reiniging door verwarming''' berust op een eenvoudig principe. '''Bij normale temperatuur''' zijn koolzure kalk, koolzure magnesia en gips '''in het water opgelos'''t. Deze '''ketelsteenvormende stoffen''' worden '''bij temperaturen hoger dan 145 gr. C. uit het water afgescheiden'''.
<br>Als men het water dus '''verwarmd tot boven deze temperatuur''', '''voordat''' het in de ketel komt voor de stoomvorming en zodoende dus '''pas later met de ketelwanden in aanraking komt''', zal er nog maar '''heel weinig afzetting''' plaatsvinden.
<br>Hiervoor zijn '''verschillende toestellen''' uitgedacht. Als voorbeeld tonen we hier enige toepassingen.


Het stellen van het laatste stel ketels en het testen van het tweede stel ketels vindt plaats en ook dit lijkt allemaal goed te gaan. Langzaam maar zeker krijgt het gemaal vorm en wordt het onder stoom gebracht.
[[Bestand:Fig._170_Imelman_pag_186a2.jpg|400×330px|link=]]


De metselaars zijn bezig met het metselen van de penanten en de balustrade aan de zeezijde en de zogenaamde rollagen op de walmuur.
[[Bestand:


Bij het stoomgemaal zijn '''twee dienstwoningen''' gebouwd: '''één voor de machinist en één voor de stoker''' die op het gemaal zouden gaan werken. De''' woningen zijn tussen oktober 1919 en februari 1920 gebouwd'''. In april 1919 werd een begin gemaakt met het graven van de bouwput voor deze woningen. In het bouwverslag van de opzichter staat bij de week van 4 november 1919 een bijzondere aantekening: ,,Wegens Katholieke zondag werd er zaterdag weinig uitgevoerd", op zaterdag waren in verband met deze zondag 3 metselaars vertrokken. Of het hier om een bijzondere naamdag gaat, staat niet in het verslag.
'''De deuren die in de woningen zijn geplaatst werden geleverd door de firma Overmeer in Leeuwarden'''.


De stenen van de '''[[Schoorsteen|schoorsteen]]''' zijn gemaakt door de '''firma Canoy Herfkens uit Venlo''' in '''maart 1916 werd de overeenkomst door ir. D.F. Wouda en de firma Herfkens''' getekend. kosten van de schoorsteen werden begroot op f 15.685,-. Metselaar is de heer Geelen.


[[Bestand:Schoorsteen_k.jpg|400×600px|link=]]


De '''[[Schoorsteen|schoorsteenmetselaars]]''' zijn op '''15 augustus 1917 aan het werk''' gegaan.
Figuur 171 b pag 186 Imelman
<br>'''Meerdere keren ligt het werk stil omdat er een zware storm over de vlakte raast''', die het onmogelijk maakt om op grotere hoogte aan het werk te gaan. De werkzaamheden vorderen gestaan en '''per week wordt er ongeveer drie meter bijgemetseld'''.
Figuur 172 pag 187
<br>'''In oktober''' wordt er al een begin gemaakt met de '''[[Schoorsteen|binnenschacht]]''' van de schoorsteen, ook wel '''[[Schoorsteen|schutwand]]''' genoemd.
<br>De '''schoorsteen heeft aan de onderkant een diameter van 622 cm''' en '''binnenin de schoorsteen aan de voet 392 cm'''. '''Aan de top is de omtrek aan de buitenzijde 287 cm en binnen 235 cm'''.


Op '''5 oktober 1917''' was de schoorsteen al tot de helft (30 meter) opgemetseld en kan Canoy op basis van de overeenkomst '''de helft van het bedrag factureren: f 7842,50'''.
Het toestel van de Fig. 171a wordt '''boven in de ketel in de stoomruimte aangebracht'''. Op het toestel slaan '''lucht, gassen en vaste stoffe'''n uit het voedingswater neer. '''Lucht en gassen''' worden '''direct met de stoom weggeleid''', zodat het aantasten van de ketelwanden door deze gassen niet meer mogelijk is. Het '''water stroomt vanaf de top van de tafels over de tafeletages via de openingen''' naar beneden.
<br>Het toestel is '''van een plaatijzeren kap voorzien''', waardoor het '''slib niet in de ketel''' terecht komt. Het water komt door bemiddeling van de kap '''bovendien met de stoom in aanrakin'''g en wordt zo ook '''verwarmd'''.
<br>Het weke '''slib''' kan '''dagelijks door het openen van de spuikraan (Fig. 171b) uit het toestel worden verwijderd'''. Dan blijft nog wel '''de hardere massa op de tafels liggen''', maar ook deze '''nog zachte massa''' kan '''gemakkelijk worden verwijderd'''.
<br>Als verbetering kan dit toestel ook '''in een aparte ketel buiten de stoomketel''' worden ondergebracht, zodat '''het water al gereinigd''' en '''voorverwarmd in de stoomketel''' stroomt.
<br>Op die wijze kan het toestel ook '''veel groter''' worden uitgevoerd.
<br>Deze wijze van reiniging door verwarming kan een stoomketel '''gemakkelijk een jaar in bedrijf''' houden, '''zonder''' dat hij inwendig moet worden '''geschoond'''.  


[[Bestand:IMG 0153.jpg|450x600px|link=]]
In Fig. 172 zien we de ketelwatercirculator van Hotchkiss. De trechter D is op waterspiegelhoogte aangebracht en door pijp F met de kogel E, die op de ketel gemonteerd is, is verbonden. De watercirculatie gaat door F, E en C. Het slib wordt via B periodiek afgevoerd. (bij slecht water 1x per uur, bij beter water 2x per uur). Het luchtkraantje l wordt bij het opstoken open gezet, en gesloten als het water eruit stroomt, waardoor het toestel in bedrijf is gekomen.  


De '''tweede schoorsteen''' die opgemetseld zou worden werd bijna twee keer zo duur (f 29.375,-), '''nadat bij de eerste schoorsteen (kosten f 15.685,-) de bliksem was ingeslagen'''. '''Op 7 zaterdag juni 1918''' was de '''schoorsteen klaar'''. De hele daarop volgende week was het onrustig en onstuimig weer. Op '''15 juni''' ontstond er veel '''stormschade aan de dam die in zee werd aangelegd''', een deel van het '''profiel spoelde over een lengte van 100 meter weg'''. Dat was de opmaat naar '''zondag 16 juni''' toen het noodlot kort na het middaguur toesloeg. De bliksem sloeg in de schoorsteen. De schoorsteen werd tot op een hoogte van '''30 meter afgeslagen''' en '''beschadigde de muur van het ketelhuis'''. De andere helft die overeind was blijven staan, was '''zwaar beschadigd'''.
Economiser
Op 18 juni komt '''ir. D.F. Wouda''' zelf naar Lemmer om de schade op te nemen. Een dag later wordt in overleg met de inspecteur van de verzekeringsmaatschappij besloten om de resterende 30 meter af te breken en '''de hele schoorsteen opnieuw op te metselen'''.
Een aandachtspunt is het feit dat het op bovenomschreven wijze gereinigde voedingswater als het nog ter voorwarming door een economiser stroomt, niet alleen de economiser vrij zal houden van ketelsteenvorming, maar er ook voor zal zorgen dat eventueel ketelsteen uit de economiser oplost. Als men dus een reinigingsinstallatie plaatst bij een ketelinstallatie, die al eerder met een economiser is ingericht, dan moet men er rekening mee houden dat de opgeloste ketelsteen uit de economiser gemakkelijk tot verstoppingen kan leiden.
Kort na dit bezoek wordt een begin gemaakt met de eerste herstelwerkzaamheden: de muur van het ketelhuis en de voet van de schoorsteen.


[[Bestand:Bouw_sluishoofden.jpg|587×381px|link=]]
'''Scheikundige reiniging'''
Alle scheikundige waterreinigingsmiddelen zorgen ervoor dat de toegevoegde stoffen zich met de ketelsteenvormers chemisch verbinden, zodat die laatste dan van het voedingswater worden afgescheiden.
<br>De ketelsteenvormers zijn:


Tijdens de '''onderhandelingen over de herbouw van de schoorsteen''' wijst '''Canoy Herfkens''' er op dat de schade naar alle waarschijnlijkheid niet zou zijn ontstaan, als er eerder met het werk aan de schoorsteen zou zijn begonnen.  
Koolzure kalk (uit dubbelkoolzure kalk) (CaCO3) laat zich uitscheiden door
'''Canoy Herfkens''' heeft meerdere keren gevraagd dat werk niet uit te stellen tot na de zomer. '''In de herfst en winter is het vrijwel onmogelijk om een schoortsteen van deze hoogte te bouwen''', gelet op het ongunstige weer. Dat weer is ook de reden dat er '''tussen november 1917 en maart 1918 niet aan de schoorsteen is gewerkt'''. '''Canoy Herfkens''' wijst er tevens op dat de bliksem zelden of nooit in de herfst en winter inslaat maar vrijwel altijd in de lente en zomer.  
-1. gebluste kalk [Ca(OH)2]
Waarom '''Canoy Herfkens''' pas in september 1917 met het werk is begonnen en waarom zijn verzoeken terzijde zijn geschoven is niet bekend.
-2. soda (Na2CO3)
-3. natronloog (N)


[[Bestand:Gemaal_in_aanbouw.jpg|600×437px|link=]]
Zwavelzure kalk laat zich uitscheiden door
-1. alleen door soda, volkomen en alleen bij hoge verhitting


In '''november 1918''' wordt het '''contract opgesteld voor de herbouw van de schoorsteen'''.  
Koolzure magnesia laat zich uitscheiden door
-1. gebluste kalk bij verhitting
-2. natronloog     


Het restant van de schoorsteen blijkt zeer instabiel te zijn, dat was ook de reden voor volledige herbouw. In zijn aantekeningen schrijft opzichter Miedema het volgende:
De te gebruiken chemicaliën zijn dus vooral gebluste kalk, soda en natronloog.
''',,Tussen 1 en 2 januari (1919) de schoorsteen gevallen door den wind"'''.  
<br> de soort en hoeveelheid van deze chemicaliën kunnen dus slechts op grond van scheikundig onderzoek worden bepaald. Als er in het voedingswater hoofdzakelijk zwavelzure kalk aanwezig is, zal men soda gebruiken, terwijl bij veel dubbelkoolzure kalk goedkope kalk en bij een combinatie van dubbelkoolzure kalk, gips en magnesium eerder natronloog met soda wordt toegepast.


In het weekrapport staat de volgende vrijwel eensluidende passage: '''de schoorsteen is weer tot den betonvoet afgebroken'''. De '''Gebrs. Broersma uit Lemmer''' mogen het restant van de schoorsteen gebruiken voor stortpuin tegen een prijs van f 900,-. Kennelijk is er op een later moment nog eens nagedacht over dit bedrag, in de aantekening van eind april 1919 wordt er een bedrag van 600 gulden afgesproken.  
'''Reiniging met soda'''
Reiniging met soda wordt toegepast in kleinere ketels en bij niet te hard voedingswater. De soda wordt samen met het water in de ketel geperst (bij grotere ketelinstallaties wordt het water al gereinigd nog voordat het in de ketel komt).
<br>
Fig. 173
<br>
<br>In Fig. 173 zien we het toestel van Dervaux.
<br>De soda wordt uit L in de voedingsleiding gebracht, terwijl het water door B en S in de ketel wordt geperst.
De cilinder D, op de ketel aangebracht, is met de ketel verbonden door buis V, die om zich heen een stoommantel U heeft. Ook de buis R is verbonden met de ketel, zonder stoommantel.
<br>Omdat buis V veel warmer wordt dan R zal het water hierin stijgen en gereinigd door R in de ketel terugstromen. Bij het terugstromen zal het water eerst de weg door de trechters G volgen, zodat het slib hier kan bezinken om af en toe door N weggespuid te worden.
<br>Men moet ervoor oppassen dat er niet te veel soda in de ketel komt, omdat het water dan kan opkoken en men natte stoom kan krijgen, terwijl dan ook de ketel en appendages worden aangetast. Het beste is om de reiniging met soda al te laten plaatsvinden in een verbonden toestel vóór de ketel. In het toestel wordt dan de soda met het voedingswater vermengd om het chemisch gereinigde voedingswater met een hoge temperatuur in de ketel te brengen, wat men met de afgewerkte stoom voor elkaar kan brengen.  
   
Foto reactievat bij Halbertsma!


'''In 1955 is er groot onderhoud aan de [[Schoorsteen|schoorsteen]]''' uitgevoerd. Dat was nodig, omdat er bij een controle scheuren waren ontdekt in axiale richting met een lengte van 7 centimeter. Een tweede reden om de schoorsteen na te lopen was de komst van de nieuwe ketels.
'''Reiniging met kalk en soda'''
Het meest gebruikte toestel is ook hier een toestel van Dervaux, vaak geleverd door de firma Reisert.
<br>
Fig. 174
<br>
De gebruikte chemicaliën zijn hier soda en kalk.
<br>Het voedingswater, dat gereinigd moet worden, komt via buis H in het reservoir R en vervolgens door de kraan P in E, waar het met de chemicaliën samnkomt en met deze in het reservoir D stroomt. Hierin worden de ketelsteenvormende stoffen afgescheiden.
<br>Het slib verzamelt zich onderin het reservoir D, waaruit het periodiek met kraan O wordt afgetapt.
<br>Het kalkwater (kalkmelk) wordt voorbereid in I, dat door K in t stroomt. Vanuit r stroomt tegelijkertijd het te reinigen water door V in t. Door de buis b komt het mengsel in het reservoir S, waarin het water met kalk verzadigd wordt. Het kalkwater stijgt dan langzaam op waarbij de snelheid van het water steeds afneemt vanwege de groter wordende doorsnede. Daardoor bezinken de kalkdeeltjes in S. Het kalkwater loop over door U in E.
<br>De soda wordt in c opgelost, komt daaruit in B, waarin de vloeistofspiegel door een vlotter op gelijke hoogte gehouden wordt en komt dan door het buisje n in E, waar het met het te reinigen water uit P en het kalkwater uit U samenkomt.
<br>Als door buis H minder water wordt toegelaten, dan daalt de waterspiegel in R, ook zal het wegvloeien door P en V afnemen, de vlotter in R zal dalen, waarmee het buisje N door middel van ketting Q verbonden is en zodoende zal het toevloeien van sodawater ook afnemen.  


[[Bestand:6_oorspronkelijke_Piedboeuf_ketels.jpg|600×471px|link=]]
'''Reiniging door middel van permutiet'''
Permutiet is een aluminiumsilicaat, verkregen door samensmelten van veldspaat, kaoline, klei, zand en soda door latere reiniging met heet water.
<br>Met de '''oude ketels werd een temperatuur bereikt van 200 gr. C. aan de voet van de schoorsteen''', na installatie van '''de vier nieuwe ketels zou dat oplopen tot 350 gr. C'''. De herstelwerkzaamheden aan de schoorsteen zijn uitgevoerd door de firma Gebr. Heerde uit Wolvega voor een bedrag van f 26.900.-. '''Bij dit groot onderhoud zijn ook de ijzeren banden aangebracht'''.
<br>Het te reinigen voedingswater wordt in bakken door een dikke laag permutiet gefiltreerd, waarbij natrium van het permutiet zich met calcium en magnesium van het water verbindt.
 
<br>Deze reiniging is heel eenvoudig, maar niet zo goedkoop. Als de werking afneemt moet het permutiet met chloornatrium (keukenzout) geregenereerd worden. Bij het later ontwikkelde neo-permutiet gaat de regeneratie sneller.
Vervolgens is er nog '''in 1962''' onderhoud aan de schoorsteen nodig geweest.
<br>'''Voor nadere informatie betreffende fabrieksschoorstenen, zie:''' <strong>[[Schoorsteen|schoorsteen]]</strong>


'''Het gemaal is het meest imposante bouwwerk''' waar '''ruim 30 mensen per dag bij betrokken waren: grondwerkers, arbeiders, baggerlieden, heibazen, heiers, timmerlieden en stokers'''.
'''Thermisch-chemische reiniging'''
Dit procédé wordt voornamelijk toegepast bij waterpijp-ketelsystemen die als hoge-drukketels fungeren. Hier is het belangrijk om naast verregaande chemische ontharding ook ketelcorrosie als gevolg van inwerking van zuurstof en koolzuur te voorkomen. Ook het kiezelzuurgehalte wordt gecontroleerd.
Voedingswater dat kiezelzuur, humus, hoog chloor- en zoutgehalte bezit, bedoeld voor ketels met een druk boven 20 atmosfeer reinigt men niet graag langs chemische weg.


'''Reiniging door verdamping'''
<br>
Fig. 180 a, b, c. Pag 195 Imelman
<br>
-a. de stoominlaat
-b. de condensatiewateruitlaat
-c. damp van het te reinigen water
-d. desillaatuitlaat
-e. koelwaterinlaat
-f. koelwateruitlaat


'''In december 1917''' worden er '''36.000 bruikbare straatklinkers''' gesorteerd uit een verder onbruikbare partij gedeukte klinkers.
Bij stoomkrachtinstallaties voor hoge druk is steen- en gasvrij voedingswater een absolute vereiste. Dat is alleen voor elkkaar te krijgen als men het voedingswater verdampt, voordat het met het condensatiewater wordt vermengd. Bij moderne turbine-installaties is suppletie nodig met ca. 5% van de totale omlopende hoeveelheid.
<br>Idem met de klinkers voor de gevels, hiervoor worden 45.000 miskleurige klinkers gesorteerd en gebruikt.  
<br>Hiervoor worden verdampers gebruikt: de stoom gaat door pijpen en het te reinigen water gaat om de pijpen. Het verdapmte water wordt omgekeerd door pijpen geleid met daaromheen de koelwaterpijpen. Op deze wijze is er gedestilleerd water beschikbaar. De verdampers kunnen worden uitgevoerd als één-,twee- en meervoudig getrapte systemen.
De slib wordt uit de verdampers afgevoerd (gespuid)


'''Condensatiewater als voedingswater'''
De '''vier nieuwe vuurgangvlampijpketels''' zijn gemaakt en geplaatst door Werkspoor in Amsterdam in het jaar 1955 voor de som van f 375.600,-
Wanneer het condensatiewater vrij van olie is (bij stoomturbines), zal dit het beste voedingswater vormen. Bij stoommachines zal er door smering altijd olie in het condensaat zitten en dus zal de olie eerst van het water moeten worden afgescheiden. Het water simpelweg van de stoom gaan scheiden door het toepassen van een reservoir met houtwol of met een spons is niet altijd voldoende, om de ketelwanden te beschermen voor intering.
In het Woudagemaal past men nog aanvullende methoden toe: men laat in de compartimenten van de olieafscheider de olie eerst opdrijven, en verwijderd de olie vervolgens door oprdijving. Door het vervolgens toevoegen van aluminium-sulfaat aan het afgeroomde condensaat, vlokken de laatste olieresten uit en deze vormrn in het doeken-persfilter een geschikt substraat, dat als eindfilter dient voor het condensatiewater. Daarna is het water geschikt om als voedingswater te dienen en zodoende te worden hergebruikt. 


Het stoomgemaal wordt op 7 oktober 1920 in gebruik gesteld door '''Koningin Wilhelmina'''. Ruim een jaar later op 12 december 1921 wordt '''Koninklijk Besluit''' no 42 getekend waarmee toestemming wordt gegeven om het stoomgemaal in gebruik te mogen nemen.
Bronnen:
'''samenvattingen''' uit:
<br>'''Stoom''', uitgave: Krachtwerktuigen Amersfoort/Groningen, 1929 en 1942
<br>'''Het Stoombedrijf''', deel I, Nanno A. Imelman, Ae. E. Kluwer, Deventer 1932
<br>zie ook: ['''http://www.gerwers.net/waterbehandeling.htm''']

Versie van 13 mrt 2017 11:37

(deze pagina is nog in bewerking!)

Ketelvoedingswater en de voedingswaterreiniging

Het water dat in aanmerking komt voor de stoomvorming in de stoomketel moet zo rein mogelijk zijn.
De ketelwanden mogen bij het verhitten van het water niet aankoeken. Een korst aan de waterzijde op de binnenwanden van de ketel is heel onvoordelig voor de warmteoverdracht aan het ketelwater. Chemisch gezien zou het ketelwater daarom zo elementair mogelijk moeten zijn. Eigenlijk voldoet alleen gedestilleerd water aan deze eis, maar dat kunnen we in de natuur niet vinden.

Voedingswater

Voor het voeden van stoomketels komen verschillende natuurlijke watersoorten in aanmerking.

Regenwater

  • Het zuiverste water in de natuur is regenwater.
  • Regenwater is water dat de natuurlijke weg door de atmosfeer heeft afgelegd en is opgevangen in een reservoir. Als het regenwater zorgvuldig is opgevangen, bevat het uitsluitend bestanddelen uit de lucht. De zuurstof en vrij koolzuur kunnen daarentegen wel al last veroorzaken in het stoombedrijf.
  • Helaas kan men het regenwater niet in voldoende hoeveelheden verzamelen om dagelijks grote stoomketels te kunnen vullen en tijdens het stoombedrijf van water te blijven voorzien. Zelfs in het geval van het Nederlandse zeeklimaat, waarbij sprake is van zachte regenrijke winters en gematigde koele zomers, kan het rechtstreeks opvangen van regenwater uit de lucht niet aan de vraag voldoen.
    Er blijft ons dus niets anders over dan voor het vullen van de stoomketels naar andere waterbronnen en -voorraden om te zien.

400×300px

Oppervlaktewater

Oppervlaktewater uit rivieren, meren, kanalen en vaarten.
Dit water betreft, naast door rivieren aangevoerd water, meestal ook regenwater dat via de oppervlakte in greppels, sloten, vaarten, kanalen in meren en boezems wordt bijeengebracht. Dit water heeft bovendien in bepaalde gevallen ook nog een betrekkelijk korte weg door de aardbodem afgelegd.
Het oppervlaktewater is meestal verontreinigd door onopgeloste bestanddelen, die er in min of meer fijne toestand in voorkomen en van anorganische of organische oorsprong zijn. Ook bevat het oppervlaktewater colloïdaal opgeloste stoffen, die zo fijn verdeeld zijn, dat ze door filtratie niet verwijderd kunnen worden.
Het neemt door het transport uit de bodem bestanddelen in zich op als: zuurstof, stikstof, koolzuur, magnesiumchloride, gips, koolzure kalk, koolzure magnesia, kiezelzuur, koolzure ijzeroxyde, salpeterzuur en vetzuren.
Van deze stoffen zijn vooral de zuurstof en de zuren schadelijk voor de ketelwanden die erdoor worden aangetast. Ook de chlorideverbindingen kunnen gevaarlijke schade aanbrengen als ze in de ketel ontleed worden en dan zoutzuur kunnen vormen.
De vorming van ketelsteen vindt vooral plaats uit de dubbelkoolzure kalk, gips en koolzure magnesia.

De zouten zijn op zichzelf minder schadelijk, maar ze moeten wel zo nu en dan worden afgevoerd door ze uit de ketel te spuien (via de spuileiding onder in de ketelwandwand aangebracht)

Grondwater

Grondwater is als regenwater in de bodem gedrongen en dat dieper in de aardbodem voldoende tijd heeft gekregen om uit de bodem verschillende bestanddelen en stoffen op te lossen en op te nemen.
Grondwater bevat weinig of geen zuurstof, omdat dit bij de afbraakprocessen in de bodem door de organische stoffen wordt verbruikt. Het bij deze processen gevormde koolzuur gas wordt door het water opgelost, waardoor het min of meer zuur wordt en bij het lange doordringsproces volop de gelegenheid krijgt om de bestanddelen uit de bodem op te nemen.

400×300px

Omdat oppervlaktewater en in sommige gevallen ook wel grondwater in Nederland in ruime hoeveelheden voorhanden zijn, worden de stoomketels in het stoombedrijf bijna altijd gevuld met deze watersoorten. De hierin opgenomen bestanddelen hebben wel gevolgen voor de behandeling van dit water, voordat ze als ketelvoedingswater kunnen worden gebruikt.

Behandeling van het oppervlakte- en grondwater ter voorbereiding voor het stoombedrijf


400×300px

In het begin vormt zich alleen maar een laag slib in de ketel, maar naarmate de verdamping doorgaat zal zich al spoedig een laag ketelsteen vormen, die zolang er geen gips aanwezig is, eerst nog redelijk zacht zal blijven. Als er echter gips afgescheiden wordt, dan zal dit de ketelsteen geleidelijk hard maken.
Deze hardgeworden ketelsteen is voor het stoombedrijf heel onvoordelig, omdat de warmteoverdracht al snel veel slechter wordt. Als de laag ketelsteen 1 mm dik wordt neemt het brandstofverbruik ca. 10 %, bij 10 mm ca, 100 % toe.

Als de laag ketelsteen te dik wordt zal er tenslotte helemaal geen warmteoverdracht meer plaats kunnen vinden, het ketelwater wordt niet meer verhit en stoomvorming blijft uit! Bovendien wordt, andersom gezien, de ketelwand niet meer door het water afgekoeld en dan zal de ketelplaat zo sterk verhit worden dat die uiteindelijk door de stoomdruk gaat scheuren en een ketelexplosie kan volgen.

Hardheid

Om de hoedanigheid van het water te kunnen normeren spreekt men van hard en zacht water. Daarvoor heeft men een schaal van hardheidsgraden vastgesteld.
Men onderscheidt hierbij Duitse, Franse en Engelse harheidsgraden.

  • 1 Duitse harheidsgraad komt overeen met 1 deel calciumoxyde (CaO) op 100.000 delen water
  • 1 Franse hardheidsgraad komt overeen met 1 deel koolzure kalk (CaCO3) op 100.0000 delen water
  • 1 Engelse hardheidsgraad komt overeen met 1 deel koolzure kalk (CaCO3) op 70.000 delen water

Als men rekent met de scheikundige verbindingsgewichten, bevat 1m3 water met 1 Duitse hardheidsgraad dan: 10 gr calciumoxyde (CaO), 17,9 g koolzure kalk (CaCO3), 7,15 g magnesiumoxyde (MgO), 24,5 g gips (CaSO4) en 15 g koolzure magnesia (MgCO3),
waaruit we kunnen afleiden dat 1 Duitse hardheidsgraad = 1,79 Franse = 1,25 Engelse hardheidsgraden.

Door middel van een zeepoplossing kan men in zekere zin bepalen, of het water hard is. Een zeepoplossing schuimt namelijk niet in hard water en wordt door de magnesia- en kalkzouten ontleed. Pas als alle kalk- en magnesiazouten door de zeep zijn gebonden, zal die beginnen te schuimen.
Hoe meer zeep men hiervoor nodig heeft, hoe harder het water is.

Het is goed om het water, dat voor de ketelvoeding gebruikt gaat worden, eerst scheikundig te gaan onderzoeken, omdat de maximum toegestane hardheid afhankelijk is van de soort ketel in de stoominstallatie.
Zo moet men het water bij vuurhaard-ketels gaan reinigen, als het water meer dan 6 a 7 hardheidsgraden bezit.
Bij waterpijpketels (bij voorbeeld Babcock en Wilcoxketels) kan men zelfs een veel kleinere hardheid toestaan.

Reiniging van ketelvoedingswater

De reiniging van het voedingswater kan op verschillende manieren gebeuren:

  • mechanische reiniging
  • reiniging door verwarming
  • scheikundige reiniging, die nog onderverdeeld kan worden in:
    • reiniging met soda
    • reiniging met gebluste kalk, etsnatron en koolzure baryt
    • reiniging door middel van de permutiet-methode
  • thermisch-chemische reiniging
  • verdamping
  • het gebruik van condensatiewater voor het voedingswater

De mechanische reiniging

De stoffen, die zwaarder dan water zijn bezinken als het water een tijdje stilstaat. De stoffen die echter in fijnverdeelde toestand in het water zitten, bezinken niet zo gemakkelijk. Het water moet eerst door een filter geleid worden. Het filtermateriaal moet niet te grofkorrelig zijn, men gebruikt hiervoor vaak kiezel of cokes. Het water moet eerst door het grove materiaal gevoerd worden en dan door het fijn korrelige materiaal.

Als voorbeeld wordt hier het toestel van de firma Reisert (Keulen) getoond.

500×412px

Het te reinigen water komt door de leiding A binnen, stroomt door de kiezelmassa F en vloeit door B gereinigd uit het toestel.
In het bedrijf zijn alleen de buizen A en B geopend, alle andere blijven gesloten.
Om het toestel schoon te maken, wordt A gesloten en vervolgens laat men water door B in R stromen, zodat het door f naar buiten stroomt (bij S). Dan wordt ook het straaltoestel D in werking gebracht, zodat het door de geopende kraan C de lucht beneden het filtermateriaal van de slib reinigt, die dan met het water wegvloeit. Het kraantje k moet daarbij geopend zijn, opdat de lucht ontwijken kan.

Het is duidelijk dat deze reinigingsvorm alleen toegepast kan worden als scheikundige reiniging niet nodig wordt geacht. Men kan ook mechanische en scheikundige reiniging combineren.

Reiniging door verwarming

Reiniging door verwarming berust op een eenvoudig principe. Bij normale temperatuur zijn koolzure kalk, koolzure magnesia en gips in het water opgelost. Deze ketelsteenvormende stoffen worden bij temperaturen hoger dan 145 gr. C. uit het water afgescheiden.
Als men het water dus verwarmd tot boven deze temperatuur, voordat het in de ketel komt voor de stoomvorming en zodoende dus pas later met de ketelwanden in aanraking komt, zal er nog maar heel weinig afzetting plaatsvinden.
Hiervoor zijn verschillende toestellen uitgedacht. Als voorbeeld tonen we hier enige toepassingen.

400×330px

[[Bestand:



Figuur 171 b pag 186 Imelman Figuur 172 pag 187

Het toestel van de Fig. 171a wordt boven in de ketel in de stoomruimte aangebracht. Op het toestel slaan lucht, gassen en vaste stoffen uit het voedingswater neer. Lucht en gassen worden direct met de stoom weggeleid, zodat het aantasten van de ketelwanden door deze gassen niet meer mogelijk is. Het water stroomt vanaf de top van de tafels over de tafeletages via de openingen naar beneden.
Het toestel is van een plaatijzeren kap voorzien, waardoor het slib niet in de ketel terecht komt. Het water komt door bemiddeling van de kap bovendien met de stoom in aanraking en wordt zo ook verwarmd.
Het weke slib kan dagelijks door het openen van de spuikraan (Fig. 171b) uit het toestel worden verwijderd. Dan blijft nog wel de hardere massa op de tafels liggen, maar ook deze nog zachte massa kan gemakkelijk worden verwijderd.
Als verbetering kan dit toestel ook in een aparte ketel buiten de stoomketel worden ondergebracht, zodat het water al gereinigd en voorverwarmd in de stoomketel stroomt.
Op die wijze kan het toestel ook veel groter worden uitgevoerd.
Deze wijze van reiniging door verwarming kan een stoomketel gemakkelijk een jaar in bedrijf houden, zonder dat hij inwendig moet worden geschoond.

In Fig. 172 zien we de ketelwatercirculator van Hotchkiss. De trechter D is op waterspiegelhoogte aangebracht en door pijp F met de kogel E, die op de ketel gemonteerd is, is verbonden. De watercirculatie gaat door F, E en C. Het slib wordt via B periodiek afgevoerd. (bij slecht water 1x per uur, bij beter water 2x per uur). Het luchtkraantje l wordt bij het opstoken open gezet, en gesloten als het water eruit stroomt, waardoor het toestel in bedrijf is gekomen.

Economiser Een aandachtspunt is het feit dat het op bovenomschreven wijze gereinigde voedingswater als het nog ter voorwarming door een economiser stroomt, niet alleen de economiser vrij zal houden van ketelsteenvorming, maar er ook voor zal zorgen dat eventueel ketelsteen uit de economiser oplost. Als men dus een reinigingsinstallatie plaatst bij een ketelinstallatie, die al eerder met een economiser is ingericht, dan moet men er rekening mee houden dat de opgeloste ketelsteen uit de economiser gemakkelijk tot verstoppingen kan leiden.

Scheikundige reiniging Alle scheikundige waterreinigingsmiddelen zorgen ervoor dat de toegevoegde stoffen zich met de ketelsteenvormers chemisch verbinden, zodat die laatste dan van het voedingswater worden afgescheiden.
De ketelsteenvormers zijn:

Koolzure kalk (uit dubbelkoolzure kalk) (CaCO3) laat zich uitscheiden door -1. gebluste kalk [Ca(OH)2] -2. soda (Na2CO3) -3. natronloog (N)

Zwavelzure kalk laat zich uitscheiden door -1. alleen door soda, volkomen en alleen bij hoge verhitting

Koolzure magnesia laat zich uitscheiden door -1. gebluste kalk bij verhitting -2. natronloog

De te gebruiken chemicaliën zijn dus vooral gebluste kalk, soda en natronloog.
de soort en hoeveelheid van deze chemicaliën kunnen dus slechts op grond van scheikundig onderzoek worden bepaald. Als er in het voedingswater hoofdzakelijk zwavelzure kalk aanwezig is, zal men soda gebruiken, terwijl bij veel dubbelkoolzure kalk goedkope kalk en bij een combinatie van dubbelkoolzure kalk, gips en magnesium eerder natronloog met soda wordt toegepast.

Reiniging met soda Reiniging met soda wordt toegepast in kleinere ketels en bij niet te hard voedingswater. De soda wordt samen met het water in de ketel geperst (bij grotere ketelinstallaties wordt het water al gereinigd nog voordat het in de ketel komt).
Fig. 173

In Fig. 173 zien we het toestel van Dervaux.
De soda wordt uit L in de voedingsleiding gebracht, terwijl het water door B en S in de ketel wordt geperst. De cilinder D, op de ketel aangebracht, is met de ketel verbonden door buis V, die om zich heen een stoommantel U heeft. Ook de buis R is verbonden met de ketel, zonder stoommantel.
Omdat buis V veel warmer wordt dan R zal het water hierin stijgen en gereinigd door R in de ketel terugstromen. Bij het terugstromen zal het water eerst de weg door de trechters G volgen, zodat het slib hier kan bezinken om af en toe door N weggespuid te worden.
Men moet ervoor oppassen dat er niet te veel soda in de ketel komt, omdat het water dan kan opkoken en men natte stoom kan krijgen, terwijl dan ook de ketel en appendages worden aangetast. Het beste is om de reiniging met soda al te laten plaatsvinden in een verbonden toestel vóór de ketel. In het toestel wordt dan de soda met het voedingswater vermengd om het chemisch gereinigde voedingswater met een hoge temperatuur in de ketel te brengen, wat men met de afgewerkte stoom voor elkaar kan brengen.

Foto reactievat bij Halbertsma!

Reiniging met kalk en soda Het meest gebruikte toestel is ook hier een toestel van Dervaux, vaak geleverd door de firma Reisert.
Fig. 174
De gebruikte chemicaliën zijn hier soda en kalk.
Het voedingswater, dat gereinigd moet worden, komt via buis H in het reservoir R en vervolgens door de kraan P in E, waar het met de chemicaliën samnkomt en met deze in het reservoir D stroomt. Hierin worden de ketelsteenvormende stoffen afgescheiden.
Het slib verzamelt zich onderin het reservoir D, waaruit het periodiek met kraan O wordt afgetapt.
Het kalkwater (kalkmelk) wordt voorbereid in I, dat door K in t stroomt. Vanuit r stroomt tegelijkertijd het te reinigen water door V in t. Door de buis b komt het mengsel in het reservoir S, waarin het water met kalk verzadigd wordt. Het kalkwater stijgt dan langzaam op waarbij de snelheid van het water steeds afneemt vanwege de groter wordende doorsnede. Daardoor bezinken de kalkdeeltjes in S. Het kalkwater loop over door U in E.
De soda wordt in c opgelost, komt daaruit in B, waarin de vloeistofspiegel door een vlotter op gelijke hoogte gehouden wordt en komt dan door het buisje n in E, waar het met het te reinigen water uit P en het kalkwater uit U samenkomt.
Als door buis H minder water wordt toegelaten, dan daalt de waterspiegel in R, ook zal het wegvloeien door P en V afnemen, de vlotter in R zal dalen, waarmee het buisje N door middel van ketting Q verbonden is en zodoende zal het toevloeien van sodawater ook afnemen.

Reiniging door middel van permutiet Permutiet is een aluminiumsilicaat, verkregen door samensmelten van veldspaat, kaoline, klei, zand en soda door latere reiniging met heet water.
Het te reinigen voedingswater wordt in bakken door een dikke laag permutiet gefiltreerd, waarbij natrium van het permutiet zich met calcium en magnesium van het water verbindt.
Deze reiniging is heel eenvoudig, maar niet zo goedkoop. Als de werking afneemt moet het permutiet met chloornatrium (keukenzout) geregenereerd worden. Bij het later ontwikkelde neo-permutiet gaat de regeneratie sneller.

Thermisch-chemische reiniging Dit procédé wordt voornamelijk toegepast bij waterpijp-ketelsystemen die als hoge-drukketels fungeren. Hier is het belangrijk om naast verregaande chemische ontharding ook ketelcorrosie als gevolg van inwerking van zuurstof en koolzuur te voorkomen. Ook het kiezelzuurgehalte wordt gecontroleerd. Voedingswater dat kiezelzuur, humus, hoog chloor- en zoutgehalte bezit, bedoeld voor ketels met een druk boven 20 atmosfeer reinigt men niet graag langs chemische weg.

Reiniging door verdamping
Fig. 180 a, b, c. Pag 195 Imelman
-a. de stoominlaat -b. de condensatiewateruitlaat -c. damp van het te reinigen water -d. desillaatuitlaat -e. koelwaterinlaat -f. koelwateruitlaat

Bij stoomkrachtinstallaties voor hoge druk is steen- en gasvrij voedingswater een absolute vereiste. Dat is alleen voor elkkaar te krijgen als men het voedingswater verdampt, voordat het met het condensatiewater wordt vermengd. Bij moderne turbine-installaties is suppletie nodig met ca. 5% van de totale omlopende hoeveelheid.
Hiervoor worden verdampers gebruikt: de stoom gaat door pijpen en het te reinigen water gaat om de pijpen. Het verdapmte water wordt omgekeerd door pijpen geleid met daaromheen de koelwaterpijpen. Op deze wijze is er gedestilleerd water beschikbaar. De verdampers kunnen worden uitgevoerd als één-,twee- en meervoudig getrapte systemen. De slib wordt uit de verdampers afgevoerd (gespuid)

Condensatiewater als voedingswater Wanneer het condensatiewater vrij van olie is (bij stoomturbines), zal dit het beste voedingswater vormen. Bij stoommachines zal er door smering altijd olie in het condensaat zitten en dus zal de olie eerst van het water moeten worden afgescheiden. Het water simpelweg van de stoom gaan scheiden door het toepassen van een reservoir met houtwol of met een spons is niet altijd voldoende, om de ketelwanden te beschermen voor intering. In het Woudagemaal past men nog aanvullende methoden toe: men laat in de compartimenten van de olieafscheider de olie eerst opdrijven, en verwijderd de olie vervolgens door oprdijving. Door het vervolgens toevoegen van aluminium-sulfaat aan het afgeroomde condensaat, vlokken de laatste olieresten uit en deze vormrn in het doeken-persfilter een geschikt substraat, dat als eindfilter dient voor het condensatiewater. Daarna is het water geschikt om als voedingswater te dienen en zodoende te worden hergebruikt.

Bronnen: samenvattingen uit:
Stoom, uitgave: Krachtwerktuigen Amersfoort/Groningen, 1929 en 1942
Het Stoombedrijf, deel I, Nanno A. Imelman, Ae. E. Kluwer, Deventer 1932
zie ook: [http://www.gerwers.net/waterbehandeling.htm]

Overgenomen van "https://wiki.woudagemaal.nl/w/index.php?title=Bouw_van_het_stoomgemaal&oldid=4486"