Gemeentelijke herindeling
Ontstaan van een gemeentelijke indeling
Val van de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden
Aan het einde van het jaar 1794 trokken de Franse troepen de Republiek binnen onder het bevel van Generaal Charles Pichegru. Door de ijsvorming in de wintertijd konden de Franse troepen gemakkelijk rivieren en kanalen oversteken. De Hollandse Waterlinie faalde eveneens vanwege de ijsvorming. De Franse troepen defileerden in december reeds in Amsterdam.
In januari 1795 raakte de Marine van de Republiek der Zeven Verenigde Provinciën rondom het eiland Texel door pakijs ingevroren en daarop werd de vloot bij Den Helder door de Franse troepen verslagen.
De Republiek der Zeven Verenigde Provinciën werd nu een zuster-republiek van Frankrijk onder de naam van de Bataafse Republiek.
De stadhouder vluchtte naar Engeland. De regering in Parijs maakte de wet uit in de Bataafse Republiek, provincies werden door departementen vervangen. Naar Frans voorbeeld werden ze genoemd naar rivieren en riviermonden.
Het overheidsbestuur werd op Franse leest geschoeid. Zelfs de namen van de maanden werden veranderd en de Franse revolutionnaire kalender werd ingevoerd.
Ook op het terrein van het plaatselijk bestuur van de dorpen en steden kwamen er ingrijpende veranderingen. De locale macht in de afzonderlijke steden en dorpen in het platteland werd overgenomen door de revolutionaire comités. Schouten, ambachtsbewaarders en schepenen werden ontslagen. Ambachtsbesturen werden vervangen door "municipaliteiten" en de Franse taal werd ingevoerd naast de Hollandse taal in de officiële aktes.
De herschikking van de burgerlijke overheid in Nederland, waaronder het uiteindelijk ontstaan van provincies en de gemeenten is ontstaan door de invloed van de Franse overheersing en vooral ook op initiatief van Napoleon. De gemeentelijke indeling bestaat dus nog maar ongeveer 200 jaar.
Voor de Franse overheersing waren het vooral de burgemeesters, schout en schepenen die over een bepaald ambacht, grietenij, dorp of stad het bestuur de macht in handen hadden. In Fryslân kende men een systeem van "grytmannen" en "gritenijen".
In 1811 waren er ruim 1400 zelfstandige gemeenten in Nederland. In 2011 zijn dat er nog ruim 400. 1000 gemeenten zijn in die 200 jaar door nieuwe indelingen verdwenen.
Soms is een herindeling puur praktisch: Heerenveen lag in drie gemeenten: Aengwirden, Haskerland en Schoterland. Om Heerenveen te kunnen laten groeien zijn er al vroeg gedeelten bijelkaar gevoegd waardoor de huidige gemeente Heerenveen is ontstaan. In Fryslân kwam het moderne proces van herindeling relatief laat op gang, maar een nieuwe indeling staat ook hier de komende jaren nadrukkelijk op de agenda.
Een eerste grote herindeling was er al in 1984. In 1985 ontstonden er in Fryslân zo enkele grotere gemeenten: bijvoorbeeld Littenseradiel kwam voort uit Baerderadiel en Hennaerderadiel. Boarnsterhim kwam voort uit Idaerderadiel, Raerderhim en Utingeradiel.
Per 1 januari 2014 krijgen o.a. Leeuwarden en Heerenveen er delen bij van de dan op te heffen gemeente Boarnsterhim. Deze herindelingsgemeente heeft zich eigenlijk nooit tot een sterke gemeente weten te ontwikkelen. De aanhoudende zorgwekkende financiële situatie, als gevolg van intern zwak ambtelijk en politiek bestuur, was aanleiding om na te gaan wat de mogelijkheden over de grens waren. Er is uiteindelijk gekozen voor het opsplitsen van de gemeente waarbij het Prinses Margrietkanaal als een vanzelfsprekende grens werd gehanteerd. Het deel ten noorden van het kanaal komt bij Leeuwarden en ten zuiden van het kanaal gaat naar Heerenveen.
In Fryslân kwam de nieuwe gemeente Súd West Fryslan in 2011 tot stand. Dat was de eerste herindeling na 1984, maar direct wel één van formaat. Van Bolsward tot aan Stavoren is er nu één gemeente. Daarmee werd het na Leeuwarden de tweede gemeente naar het inwonertal (ruim 80.000) in Fryslân.
Onder de elf Friese steden zijn er nu nog nauwelijks zelfstandige gemeenten: Sneek, IJlst, Stavoren, Hindeloopen, Workum en Bolsward liggen allemaal in de gemeente Súd West Fryslân. Sloten hoort bij de gemeente Gaasterland Sleat, Dokkum bij Dongeradeel. Franeker hoort bij de gemeente Franekeradeel. Alleen Harlingen en Leeuwarden zijn nog zelfstandige gemeenten.
Het proces van herindelen gaat nog gestaag door. Vrijwel jaarlijks verdwijnen er landelijk wel een paar gemeenten. In Fryslân komt er waarschijnlijk een nieuwe Merengemeente (Gaasterlan - Sleat, Lemsterland en Skarsterlan).
Twee nieuwe herindelingen zijn in voorbereiding: 1: Harlingen, Franekeradeel, Littenseradiel, Menameradiel en Het Bildt worden een nieuwe gemeente; 2: Ferwerderadiel, Dongeradiel, Kollumerland en Dantumadeel gaan ook als nieuwe gemeente verder.
Van veel voormalige gemeenten is nauwelijks nog iets te herkennen. De gemeenten Nieuwer Amstel en Sloten zijn volledig opgeslokt door Amsterdam. In Woerden staat op het bedrijventerrein nog het gemeentehuis van de voormalige gemeente Barwoutswaarder maar verder herinnert niets meer aan de eens zelfstandige gemeente Barwoutswaarder.
Herindelingen moeten tegenwoordig van onderaf komen. De gemeenten die beoogde fusiepartners van elkaar zijn moeten zelf het initiatief nemen. Vaak kijkt de provincie mee over de schouders van de gemeenten in een provincie om te kijken of er geen achterblijvers overblijven: gemeenten die niet willen of eigenlijk nergens bijpassen.
Als gemeenten het initiatief nemen om tot een herindeling te komen, dan zal er een voorstel worden gedaan aan de provincie. Het College van Gedeputeerde Staten zal een advies afgeven over de voorgenomen herindeling.
Als het een positief advies is, dan zal dat ook naar de minister van Binnenlandse zaken en Koninrijkrelaties worden gestuurd.
De minister zal het advies doorgaans overnemen. In het geval van de nieuwe gemeente De Meren en het opsplitsen van de gemeente Boarnsterhim zocht de gemeente naar een betere aansluiting voor de diverse dorpen, de minister wilde één datum voor deze twee herindelingen omdat inwoners van enkele dorpen buitengesloten dreigden te raken van een tussentijdse verkiezing.
Als de minister een positief advies heeft afgegeven dan kunnen de ambtelijke organisaties in elkaar geschoven worden. De inwoners van de nieuwe gemeente kunnen vervolgens naar de stembus om een nieuwe gemeenteraad te kiezen. Op 1 januari daaropvolgend is de nieuwe gemeente een feit en kan de gemeenteraad geïnstalleerd worden en daarna kiezen de raadsleden de wethouders.
De nieuwe burgemeester van de fusiegemeenten is soms al als kwartiermaker aangesteld in één van de gemeenten. Burgemeester Apotheker van de gemeente Súd West Fryslân was al burgemeester van Sneek en hij is ook als zodanig binnengehaald om het fusieproces bestuurlijk te begeleiden.
De gedachte is dat er in Fryslân uiteindelijk nog 8 tot 11 gemeenten zullen zijn, om de eenheid in taal en cultuur te bewaren heeft de burgemeester van Littenseradiel nog niet zolang geleden gepleit voor één gemeente Fryslân.
In Groningen werd het nieuwbouwproject Blauwe Stad enkele jaren geleden in gang gezet. Blauwe Stad zou in drie gemeenten komen te liggen: Finsterwolde, Scheemda en Winschoten. Voor de provincie Groningen was dat aanleiding om zelf het initiatief tot herindelen te nemen: de gemeente Oldambt.
Wat er ook in Fryslân nog zal gaan gebeuren: de Waddeneilanden blijven zelfstandige gemeenten al dringt de provincie wel aan op een nauwe samenwerking. Op de eilanden zal altijd een gemeentehuis blijven, de ambtenaren zullen in de nabije toekomst best eens in een kantoor aan de wal kunnen zitten of op één van de andere eilanden.