Brontekst bekijken van De werktuigen van het provinciaal stoomgemaal

<div style="float:left; margin-right: 32px;">
__TOC__
</div>
Deze pagina is een bewerking van een artikel dat in het tijdschrift ''De Ingenieur'' heeft gestaan. Naast het omzetten van de tekst naar wikicode, om het artikel beter leesbaar te maken, omvat de bewerking onder andere de toevoeging van een hoofdstukken structuur. Dit alles om het artikel beter toegankelijk te maken op Wouda's Wiki.

Het oorspronkelijke artikel was opgesplitst in twee delen. Het eerste deel is gepubliceerd in nummer 50 van ''De Ingenieur'' en het tweede deel in het daaropvolgende nummer (nummer 51), beide publicaties zijn uit december 1925. Het tweede deel behandeld de discussie (vragen en antwoorden) naar aanleiding van de presentatie van professor Dijxhoorn. Dit tweede deel is minder bekend dan het eerste maar zeker niet minder interessant. Op deze Pagina van Wouda's Wiki zijn beide delen van het artikel weer samengevoegd.

In de bronvermelding bij het eerste deel<ref>Dijxhoorn, J.C. (1925). De werktuigen van het provinciaal stoomgemaal voor den boezem van Friesland. ''De Ingenieur, jaargang 40'' (nummer 50), pagina 1053-1065. Geraadpleegd op Delpher op 03-02-2023, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=dts:2976068:mpeg21:0001</ref>
en bij het tweede deel<ref>Dijxhoorn, J.C. (1925). De werktuigen van het provinciaal stoomgemaal voor den boezem van Friesland. ''De Ingenieur, jaargang 40'' (nummer 51), pagina 1077-1080. Geraadpleegd op Delpher op 03-02-2023, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=dts:2976070:mpeg21:0001</ref>
zijn links opgenomen naar de ingescande versies van de twee delen van het artikel. Deze links verwijzen naar de website [https://www.Delpher.nl Delpher]. In Delpher kun je miljoenen ingescande historische kranten, boeken en tijdschriften uit de collecties van bibliotheken, archieven en wetenschappelijke instellingen vinden. 
<br clear=all>
<br/>
----
<br/>
<p style="font-size: 1.8em; font-family: 'Linux Libertine','Georgia','Times',serif; line-height: 1.3; font-weight: bold; text-align:center; border-style:none;">
DE WERKTUIGEN VAN HET PROVINCIAAL STOOMGEMAAL VOOR DEN BOEZEM VAN FRIESLAND.
</p>

Voordracht, gehouden in de vergadering van de Afdeeling
voor Werktuig- en Scheepsbouwkunde van het Kon.
Instituut van Ingenieurs, te Lemmer,
op 19 Februari 1925,
door
prof. ir. J.C. Dijxhoorn.

==Achtergrond==
===Introductie===
[[Bestand:Fig 1.jpg|miniatuur|Fig. 1. Kaartje van Friesland.]]
De werktuigen van het stoomgemaal voor den boezem van
Friesland nabij Lemmer en die van het electrisch gedreven
gemaal voor het waterschap &bdquo;Electra&rdquo;, nabij Zoutkamp, zijn
verreweg de grootste van dien aard in ons land en zullen
ongetwijfeld de belangstelling van vele leden van deze 
Afdeeling van het Kon. Instituut van Ingenieurs reeds getrokken
hebben. De ligging in de twee noordelijke provinciën en niet
aan het groote spoorwegnet maakt een bezoek voor de meesten
eenigermate moeilijk en tijdroovend. Zelfs thans, nu deze 
bezwaren kleiner zijn geworden door de snelle opkomst van de
autobussen, is het nog niet mogelijk de beide gemalen, het
eene nabij Lemmer, het andere nabij Zoutkamp, op denzelfden
dag te bezichtigen.

De situatie blijkt uit het kaartje van Friesland (fig. 1). Er
moest een keus gedaan worden en deze viel op het stoomgemaal
bij Lemmer, waarover ik u thans als inleiding tot het
bezoek op hedenmiddag een en ander wil meedeelen. Een
beschrijving van het gemaal van het waterschap &bdquo;Electra&rdquo; zal
ik later afzonderlijk in het Weekblad ''De Ingenieur'' geven.

===Geschiedenis===
De bouw van deze beide boezemgemalen is reeds voorgesteld
door de Lauwerzee-commissie in haar rapport van 1904.
Met de plannen voor de bemalingswerktuigen, welke ik destijds
op uitnoodiging van deze Staatscommissie ontworpen
heb en welke in haar rapport zijn opgenomen<ref>Voetnoot 1 in oorspronkelijke artikel: Lauwerszee-Verslag 1904, Hoofdstuk X, blz. 143 vlg.</ref>, zal ik u
niet ophouden. Zij omvatten voor beide gemalen verticale
stoommachines, welke door middel van tandraderen langzaam
loopende centrifugaalpompen met verticale as zouden drijven.

De plannen van de Lauwerzee-commissie zijn niet door de
Hooge Regeering overgenomen. De Provinciale Besturen van
Friesland en van Groningen hebben echter later afzonderlijk
de boezembemaling ter hand genomen.

===Stoom, diesel of electrische aandrijving===
Toen de Gedeputeerde Staten van Friesland mij in 1910
opnieuw om advies vroegen omtrent de keuze der werktuigen
voor een gemaal, dat bij Tacozijl zou worden gesticht, waren
Dieselmotoren reeds volkomen betrouwbare werktuigen geworden,
zoodat ik met het oog op zuinig brandstofverbruik
een ontwerp met vier Dieselmotoren uitwerkte en aanbeval.
Elk van deze motoren zou 2 hevel-centrifugaalpompen direct
drijven. Bij een opvoerhoogte van 1 m zou het, gemaal
8 x 420 = 3369 m<sup>3</sup> per minuut opvoeren.

Electriciteit kon voor dit gemaal niet als drijfkracht in
aanmerking komen, omdat toen niet was te voorzien binnen
welken tijd een provinciale of interprovinciale electrische
centrale tot stand zou komen van zóódanigen omvang, dat we
een vermeerdering van haar belasting met 1400 à 1500 k.W.,
welke het gemaal kan vereischen, op ongezette tijden zou
kunnen verdragen. Bovendien kwam het gemaal te liggen in
een deel der provincie, waar niet op een belangrijke afname
van electriciteit voor licht en kracht kon worden gerekend,
zoodat de aanlegkosten van den kabel uitsluitend zouden
drukken op het gemaal, dat slechts gedurende een klein 
gedeelte van het jaar (gemiddeld bijvoorbeeld 45 dagen) zou
dienst doen.

In 1912 besloten de Provinciale Staten tot uitvoering van
het gemaal over te gaan. Maar nu was de prijs van de motorolie,
die in Januari 1911 op f 32 per ton, franco reservoir
Tacozijl, kon gesteld worden, gestegen tot f 58 per ton. Anderzijds
had de toenemende ervaring met oververhitten stoom en
gelijkstroom-stoommachines de stoomwerktuigen zooveel
zuiniger doen worden, dat deze laatste ondanks de bedieningskosten
van de stoomketels in het voordeel bleven. Ook bleken
de aanschaffingskosten bij stoom als drijfkracht lager te zijn
dan bij de keuze van Dieselmotoren, zelfs wanneer naar 
behooren rekening werd gehouden met de kosten van ketelhuis
en schoorsteen. Ook levert het in dit geval in verband met de
groote waterberging van Friesland's boezem geen bezwaar op,
dat bij het in werking stellen van een stoom gemaal voor het
opstoken der ketels altijd eenige uren van voorbereiding 
vereischt worden, welke bij een electrisch gedreven watergemaal
of bij een Dieselgemaal niet noodig zijn. Deze overwegingen
deden de schaal toen overslaan ten gunste van stoom als
drijfkracht.

===Alternatieve technieken===
Waarschijnlijk zullen sommigen de vraag stellen waarom
Humphrey-pompen, of ook zuiggasmotoren niet in aanmerking
kwamen, die toch ten opzichte van een zuinig brandstofverbruik
bovenaan staan.

De Humphrey-pomp, het wateropvoerwerktuig, dat op de
tentoonstelling te Brussel in 1910 zoozeer de aandacht had
getrokken, is op te vatten als een vierslags-zuiggasmotor, die
op de meest directe wijze een pomp drijft. Voor deze pomp,
waarvan belangrijke uitvoeringen in Engeland en in Egypte
tot stand zijn gekomen, wordt voor het anthraciet-verbruik
bij een opvoerhoogte van 9 m opgegeven: 0.5 kg per wpk-uur.
Zij zou bij de kleinere opvoerhoogten voor de bemalingen
hier te lande dan ook zeer in aanmerking komen, ware het
niet dat de bijzonder diepe fundatie, welke zij vereischt een
afdoend bezwaar opleverde.

Als voorbeeld van zuinigheid van een zuiggas-installatie
met centrifugaalpomp wordt dikwijls het gemaal van het
waterschap "de Vier Noorder-Koggen" aangehaald, waar bij
de beproeving in 1908 een anthracietverbruik van slechts
0,635 kg per wpk-uur werd geconstateerd bij een opvoer -
hoogte van 2,79 m en waarvoor
destijds veel reclame is
gemaakt. Dit gemaal levert
een sprekend voorbeeld dat
een zuinig brandstofverbruik
niet de eenige of zelfs ook de
voornaamste eisch is, waaraan
voldaan moet worden; want
al is het eenigermate pijnlijk,
zoo ben ik toch aan de waarheid
verplicht u eenige regelen 
aan te halen uit een brief,
die ik in September 1924 van
den dijkgraaf van het 
waterschap ontving.

"De zuiggasbemaling wordt
vervangen door een stoombemaling.
De zuiggasinstallatie,
die in de 15 jaren van haar
bestaan steeds veel ongerief
heeft veroorzaakt en waaraan
een groote en kostbare reparatie
moest geschieden, doordat
belangrijke deelen waren
afgesleten, is uitgesloopt en
voor afbraak verkocht. Wij
konden met voordeel een 
ander meer oeconomisch krachtwerktuig
voor onze pomp aanbrengen".

Toen ik dezen brief had 
gelezen , was ik dankbaar, dat
deze zuiggas-installatie geen
product van Nederlandsche
nijverheid was — wel de 
centrifugaalpomp, maar die is
gebleven.

Intusschen moet men op grond
van één minder gelukkige
uitvoering niet een 
machine-systeem veroordeelen.
Ik heb zelf onder sommige
omstandigheden ook wel een
zuiggas-installatie voor een
watergemaal aanbevolen en
daar volstrekt geen berouw
van gehad.

Zeker is men daarbij meer
afhankelijk van de kwaliteit
en de stukgrootte der kolen
dan bij stoominstallaties; en
11 jaren geleden, toen over de
drijfkracht voor het gemaal
bij Lemmer beslist moest
worden, was dit nog in sterker
mate het geval dan thans.

Ten einde een gelijkmatige
werking van den generator te
verzekeren, worden de kolen
van vele zuiggasgemalen ter
plaatse gezeefd, en in de jaren vóór den oorlog werd de kool
die door de zeef viel, niet zelden met de koolasch gebruikt voor
de verbetering van de toegangsweg. Gedurende den kolennood
in 1917 en 1918 zag men dientengevolge menigen 
toegangsweg naar een zuiggasgemaal met zorg opgraven!

In de laatste 10 jaren heeft men hier te lande wel geleerd,
dat met betrekking tot het accepteeren van brandstoffen van
de meest uiteenloopende kwaliteit, een goed ingerichte 
stoomketel nog de meest plooibare afnemer is, en zoo heeft men
nimmer betreurd, dat voor het gemaal dat ons nu bezighoudt,
in 1914 tot de toepassing van stoom is besloten.

==Ontwerp en aanbesteding==
De verlangde opbrengst van het gemaal was inmiddels in
verband met den waterafvoer van "de Linde" vergroot tot
4000 m<sup>3</sup> per minuut bij 1 m opvoerhoogte. Deze opvoerhoogte
kan varieeren van "nul" tot 2,15 m, maar deze laatste, groote
opvoerhoogte zal zeer zelden voorkomen.

[[Bestand:Fig 2.jpg|miniatuur|gecentreerd|rechtop=2.5|Fig. 2. Bestekteekening van de machine-installatie.]]

In overleg met den hoofdingenieur van provincialen waterstaat
ir. D.F. Wouda, onder wiens directie het boezemgemaal
is gebouwd, maakte ik in 1915 een voorontwerp van de installatie
der stoompompwerktuigen en stoomketels met gedetailleerd
bestek om als grondslag te dienen voor een beperkte
inschrijving. Van de daarbij behoorende bestekteekening
(fig. 2) is bij de uitvoering slechts op weinige punten, die nog
ter sprake zullen komen, afgeweken. Van de ingekomen 
aanbiedigen werd die van de firma Louis Smulders & Co.,
Machinefabriek &bdquo;Jaffa&rdquo;, te Utrecht, gekozen, met wie de overeenkomst
voor de levering en opstelling der volledige bemaligsinstallatie
in December 1915 werd afgesloten. De oorlogsomstandigheden
zijn aanleiding geweest dat het gereed komen
aanmerkelijk is vertraagd. Het gemaal is officieel den
7en October 1920 in gebruik gesteld in tegenwoordigheid van
H.M. de Koningin en Z.K.H. den Prins der Nederlanden.

==Uitvoering==
===Locatie en introductie===
De plaats waar het is gesticht is bij nadere overweging iets
oostelijker gekozen dan Tacozijl, namelijk aan de Teroelster
Kolk nabij Lemmer. Het boezemwater wordt toegevoerd door
een stroomkanaal van 68 m bodembreedte, dat, bij een waterstand
van 0,20 m + Z.P., 87,20 m breed is op den Waterspiegel
en 3,20 m diep, en dat het gemaal verbindt met het meer de
Groote Brekken. Dit meer staat weer in verbinding met alle
groote meren in Friesland's boezem.

<div style="margin: auto; text-align: center;"><ul style="margin: 0;><!--
--><li style="display: inline-block; margin: 0.5em; vertical-align: top;">[[Bestand:Fig 3 gespiegeld.jpg|miniatuur|geen|x215px|Fig. 3. Machinehal.<ref name="gespiegeld">In de oorspronkelijke publicatie is deze foto gespiegeld afgedrukt, hier is de afbeelding juist afgebeeld.</ref>]]</li><!--
--><li style="display: inline-block; margin: 0.5em; vertical-align: top;">[[Bestand:Fig 4.jpg|miniatuur|geen|x215px|Fig. 4. Doorsnede over een zuigpijp van een der centrifugaalpompen.]]</li>
</ul></div>

In het gemaal zijn in een machinehal van 62 m bij 15 m de
vier horizontale tandem-compound-machines opgesteld, die
elk twee centrifugaalpompen drijven (fig. 3). Iedere centrifugaalpomp
moet bij 1 m opvoerhoogte 500 m<sup>3</sup> per minuut
leveren. Daar het boezemwater bij het gemaal eenigermate
brak kan zijn, is oppervlak-condensatie toegepast: elke twee
stoommachines hebben een gemeenschappelijken condensor.
Deze twee condensors zijn, elk met zijn bijbehoorende hulppompen,
in den ruimen machinekamer opgesteld (fig. 4).

===Ketels===
Stoom van 12 kg per cm<sup>2</sup> wordt geleverd door 6 gecombineerde
ketels, bestaande uit een Lancashire-ketel, {{math|''D''}} = 2400
mm, {{math|''L''}} = 5500 mm onder, en een vlampijpketel {{math|''D''}} = 2300 mm,
{{math|''L''}} = 4750 mm boven (fig. 5). Iedere ketel heeft een verwarmingsoppervlak
van 235 m<sup>2</sup> (waterzijde). Er is steeds een
ketel in reserve, ook wanneer het geheele gemaal met vol
vermogen in werking is.

[[Bestand:Fig 5 gespiegeld.jpg|miniatuur|upright=1.21|Fig. 5. Ketelhuis, bevattende 6 gecombineerde ketels, met 235 m<sup>2</sup> verwarmd oppervlak elk.<ref name="gespiegeld" />]]
Het systeem van gecombineerde ketels, gewoonlijk naar
Piedboeuf genoemd, werd gekozen, omdat het mijns inziens
beter dan eenig ander geschikt is voor een eigenaardig bedrijf
als dit, waar na lange tusschenpoozen van stilstand een
zoo zuinig mogelijk brandstofverbruik moet worden bereikt
met een stokerspersoneel, dat dan weinig oefening zal hebben.
Ook kan bij dit ketelsysteem de economiser worden weggelaten,
zonder dat dit al te veel schaadt aan een zuinig kolenverbruik,
hetgeen een vereenvoudiging van de bediening oplevert,
welke in dit geval op den voorgrond moest staan.

De ketels zijn vervaardigd door Gebr. Deprez te Tilburg
en opgesteld in een ketelhuis van 32 m bij 15 m. In het bestek
waren 8 stoomketels met een gezamenlijk verwarmingsoppervlak
van 1600 m<sup>2</sup> aangenomen; doch op voorstel van de
machinefabriek is dit tot 1410 m<sup>2</sup> , verdeeld over 6 ketels, beperkt
in verband met het lage stoomverbruik, onder normale
omstandigheden 12,6 kg per wpk-uur, dat de fabriek
garandeerde.

Achter elk van de 6 stoomketels bevindt zich een oververhitter
van 85 m<sup>2</sup> verwarmingsoppervlak (buitenwerks).

De ketels werken met luchttoevoer onder de roosters,
systeem Asselbergs en Nachenius, waarvoor op de stookplaats
twee ventilatoren, elk voldoende voor het volle werk. aanwezig
zijn. De luchttoevoer wordt zoodanig geregeld, dat er boven de
brandende kolen juist atmosferische druk heerscht (zoogenaamde
evenwichts-trek). Elk van de genoemde ventilatoren
wordt gedreven door een verticale gelijkstroom-stoommachine.
De afgewerkte stoom van deze blaasmachines, alsook die van
de stoomvoedingpompen, wordt gecondenseerd in twee voorwarmers,
elk met 6 m<sup>2</sup> verwarmingsoppervlak, waardoor al
het voedingwater passeert op zijn weg van de voedingpompen
naar de ketels.

Aanvankelijk is overwogen of een mechanische stookinrichting
in aanmerking zou komen. Het geringe aantal bedrijfsuren
per jaar, dat zeer sterk uiteen kan loopen, doch dooreengenomen
slechts op ongeveer 1000 kan gesteld worden, heeft
hiervan doen afzien.

===Hoofdstoomwerktuigen===
Voor de hoofdstoomwerktuigen (fig. 6 en 7) is het 
compound-stelsel gekozen, voornamelijk uit overweging dat het
stoomverbruik van een machine, waarin de stoom in twee
trappen werkt, op den duur minder zal toenemen door kleine
ondichtheid van sommige organen, dan bij een één-cylinder-machine,
bijvoorbeeld een gewone gelijkstroom-machine.

Voor de stoom verdeeling zijn bosschuiven, systeem Van den
Kerchove, toegepast.

<p style="text-align:center;">
T a n d e m - c o m p o u n d - S t o o m w e r k t u i g.<br/>
Cylinder middellijnen: 500 en 825 mm.<br/>
Zuigerslag: 1000 mm.<br/>
Omwentelingen: 95 tot 115 p. minuut.<br/>
</p>

[[Bestand:Fig 6 en 7.jpg|miniatuur|center|rechtop=2|Fig. 6 en 7. Tandem-compound-stoomwertuig.]]

In overeenstemming met de bepalingen van het machinebestek
werkt de lage-drukcylinder volgens het gelijkstroombeginsel.
De hooge-drukeylinder is enkelwerkend uitgevoerd
op voorstel van ons medelid CH.J. Eeuwens, destijds hoofdingenieur
van de Machinefabriek &bdquo;Jaffa&rdquo;, wiens zorg voor
de detailconstructie van de stoommachines en de pompen een
bijzonder woord van hulde verdient.

De stoomcylinders hebben 500 mm en 825 mm middellijn.
1000 mm zuigerslag. Het aantal omwentelingen wordt naar
behoefte ingesteld op 95 tot 115 per minuut.

De versche stoom wordt eerst aan de achterzijde van
den H.D.-cylinder ingelaten. Na de expansie wordt de uitlaatschuif
of juister gezegd de evenwichtsschuif geopend
tusschen de achterzijde en de voorzijde van dezen cylinder.
Deze voorzijde is feitelijk receiverruimte tusschen de twee
cylinders. Van dáár komt de stoom in den L.D.-cylinder,
een dubbelwerkenden gelijkstroom-cylinder. De twee cylinders,
die zich binnen de bekleeding van een gemeenschappelijken
stalen mantel bevinden, hebben dus in het geheel slechts vier
bosschuiven voor de stoomverdeeling: een inlaat- en een evenwichtsschuif
voor den H.D.-cylinder en twee inlaatschuiven
voor den L.D.-cylinder.

De eerste cylinder werkt dus feitelijk volgens het oude, ik
zou willen zeggen klassieke beginsel van de Cornwallmachines
van James Watt, waarmede vooral gedurende de
eerste 35 jaren van de 19de eeuw zulke schitterende resultaten
ten opzichte van brandstof-economie werden bereikt,
dat in 1834 als gemiddelde van het kolenverbruik van 52 mijnpompmachines,
werkende volgens dit Cornwall-systeem, 1,75 kg
per wpk-uur werd gevonden.<ref>Voetnoot 2 in oorspronkelijke artikel: De gemiddelde cijfers van het kolenverbruik zijn geregeld gepubliceerd in Lean’s ''Monthly Duty Records'' en terug te vinden in Lean’s ''Historical Statement'' of ook in Henry Davey, ''Pumping Machinery'' p. 23-25.</ref>

Het komt mij voor, dat de combinatie van het Cornwall-systeem
voor den H.D.-cylinder en het gelijkstroom-systeem
voor den L.D.-cylinder door een zuinig stoomverbruik — ook
op den langen duur — den meesten waarborg geeft.

De indicateur-diagrammen toonen aan, dat aan de krukzijde
van den H.D.-cylinder practisch gesproken geen arbeid
op den zuiger wordt overgebracht.

===Condensatie inrichtingen===
Zooals reeds werd vermeld zijn er twee oppervlak-condensors,
elk voor twee hoofd-stoommachines. Bij iederen condensor
met een koeloppervlak van 152 m<sup>2</sup> is een kleine horizontale
tandem-compound-machine voor 160 omwentelingen per
minuut (fig. 8 en 9), die 6 verschillende hulppompen drijft,
namelijk:
# een centrifugaalpomp voor circulatiewater, welke aan de krukas gekoppeld is;
# een dubbelwerkende luchtpomp, direct door het kruishoofd gedreven;
# een warmwaterpompje, om het water uit de warmwaterbakken naar het hooger gelegen ketelhuis te pompen door een nog nader te vermelden filterpers heen;
# een koud-waterpompje om de pakkingbussen van de assen der groote centrifugaalpompen steeds van een waterzegeling te voorzien en dus inzuigen van lucht op afdoende wijze te beletten;
# een voedingpomp voor de verdampers, welke suppletiewater voor de ketels moeten leveren;
# een oliepomp, die de persolie levert om de machines geheel onder druk te smeren.

Een hoog vacuum in den condensor is een vereischte voor
een zuinig stoomverbruik, vooral in een geval als dit, waar
de L.D.-cylinders volgens het gelijkstroom-beginsel zijn gebouwd.
Het vacuum varieert van 71 cm (28" Eng.) kwik in
den zomer tot 73.5 cm (29" Eng.) bij lage watertemperatuur.
Het zal heden ongeveer 72.5 cm bedragen.

Het is duidelijk dat dit hooge condensor-vacuum slechts
dan van voordeel is voor een zuinig stoomverbruik, wanneer
de cylinder-uitlaatpoorten, die in den regel den nauwsten
doortocht voor den afgewerkten stoom vormen, ruim genoeg
zijn, omdat de snelheid van den stoom in dien keeldoortocht
immers niet hooger kan worden dan ongeveer 410 m per
seconde.<ref>Voetnoot 3 in oorspronkelijke artikel: Bij verzadigden stoom met een drukking vóór de straal buis van 7 tot 12 kg per cm<sup>2</sup> (absol.) wijkt de snelheid in den keeldoortocht, zoals bekend is, weinig af van 450 m per seconden bij de lage absolute drukking van 0,7 tot 0,2 kg per cm<sup>2</sup>, die gedurende den uitlaat uit den L.D.-cylinder heerscht, is de snelheid in den keeldoortocht gemiddeld 410 meter per seconde.</ref>
De gelijkstroom-cylinder biedt voor het verkrijgen
van zulke ruime uitlaatopeningen ruimschoots gelegenheid.
Zij zijn hier kegelvormig verwijd als korte De 
Laval-straalbuizen (fig. 7).

De afgewerkte stoompijpen zijn zorgvuldig bekleed, opdat
condensatie niet in deze pijpen, doch uitsluitend in den condensor
zal plaats hebben. Het is mijns inziens van belang,
dat de afgewerkte stoom overgebracht wordt met een
gemiddeld soortelijk gewicht, dat zoo laag mogelijk is,
opdat het drukverschil tusschen cylinder en condensor eveneens
zoo klein mogelijk zij. Om nu een laag soortelijk gewicht
te verkrijgen, moet men de vorming van waterdruppels binnen
de uitlaatpijpen zoo veel mogelijk vermijden en deze laatste
dus bekleeden met vilt of andere isolatiestof.

Door deze middelen slaagt men er in den drukval te beperken
tot ongeveer 4 cm, als het vacuum in den L.D.-cylinder
gemiddeld 90 pCt. bedraagt.

[[Bestand:Fig 8 en 9.jpg|miniatuur|center|rechtop=2|Fig. 8 en 9. Tandem compound stoomwertuig met lucht- en circulatiepomp voor condensatie inrichting.]]
De luchtpomp is een natte pomp, voor water en lucht
samen (fig. 8 tot 11). In het oorspronkelijke bestek was een
roteerende Westinghouse-Le Blanc-pomp aangenomen; maar
bij het uitwerken ben ik daarvan teruggekomen, omdat ik
deze met haar vele kleine schoepjes niet zoo geschikt vond
om gedurende het {{frac|7|8}} deel van het jaar stil te staan. De nu
toegepaste pomp is eenvoudig, maar heeft toch eenige bijzonderheden,
die de aandacht verdienen. Water en lucht komen
uit den condensor door afzonderlijke pijpen naar de luchtpomp
(fig. 11), en de uitlaat van de pomp heeft ook afzonderlijke
pijpaansluitingen: het water vloeit naar de warmwaterbakken
door de opening rechts, onderaan, en de lucht wordt
buiten het gebouw gevoerd door een pijp, aansluitende aan
de opening rechts, bovenaan.

[[Bestand:Fig 10 en 11.jpg|miniatuur|rechtop=1.21|Fig. 10 en 11. Doorsneden van de condensor luchtpomp.]]
In de fig. 8 en 10 is te zien, dat de waterkleppen (2 zuig-
kleppen, 2 x 3 perskleppen) zich onder het pomplichaam
bevinden; in de dwarsdoorsnede (fig. 10) ziet men een zuigklep,
die naar boven opent, een persklep, die naar beneden
opent. Voor deze waterkleppen zijn lichte metalen ringkleppen
gekozen, belast door zeer lichte spiraalveeren. Zij werken bij
l60 toeren vrijwel geruischloos.

De kleppen voor lucht bevinden zich, zooals van zelf spreekt,
boven in de pomp (2 x 8 zuigkleppen, 2 x 8 perskleppen).
Men ziet in de dwarsdoorsnede (fig. 10), dat de zuigkleppen
zich naar omlaag openen, de perskleppen naar omhoog. Deze
luchtkleppen bestaan uit gewone rubber-schijven, belast
door zeer lichte spiraalveeren.

De zuigruimten voor water en lucht hebben een verticale
verbindingspijp in het pomplichaam. De gemiddelde waterspiegel
is daarin iets hooger of iets lager, afhankelijk van het
stoomverbruik van de machines onder verschillende omstandigheden.
Op overeenkomstige wijze hebben de water- en de
luchtruimten aan de uitlaatzijde een verticale verbindingspijp.
Door deze constructie vermengt de lucht zich niet in zoo
sterke mate met het water als bij andere luchtpompen wel
het geval is en heeft de ijle lucht uit den condensor geen druk
van eenig waterkolommetje binnen de luchtpomp te overwinnen.
Het resultaat is dan ook, dat zonder bezwaar een
vacuum van 71 cm in den zomer en 73 cm in den winter bereikt
wordt,

===De hoofdcentrifugaalpompen===
[[Bestand:Fig 12 en 13.jpg|miniatuur|rechtop=1.21|Fig. 12 en 13. Centrifugaalpomp; langsdoorsnede (fig 12, boven) en bovenaanzicht (fig 13, onder).]]
[[Bestand:Fig 14.jpg|miniatuur|rechtop=1.21|Fig. 14. Centrifugaalpomp, dwarsdoorsnede.]]
De 8 hoofdcentrifugaalpompen (fig. 12—14) leveren onder
normale omstandigheden elk 500 m<sup>3</sup> per minuut en worden
paarsgewijze door de 4 hoofdstoommachines gedreven. De
pomplichamen zijn op voorstel van de Machinefabriek uit
12 mm plaatijzer en hoekijzer samengesteld, met dichtgewelde
naden. Zij zijn versterkt door T-ijzers van buiten en door
bosbouten van binnen, om ze bestand te maken tegen den
atmosferischen druk; want uit den aard der zaak is de druk
aan de binnenzijde lager, zelfs aan den uitlaatkant, daar de
pomp hooger ligt dan de spiegel der zee, waarin ze uitmondt.
De gebogen toevoerpijpen, die aan beide zijden aansluiten met
een inwendige middellijn van 1400 mm, hebben afzonderlijk
ingezette dekselstukken, elk voorzien van bronzen draagbussen
voor de 200 mm-as. De dekselstukken met pakkingbus aan de
machinezijde zijn in twee helften met het oog op de koppelflens
van de as.

<p style="text-align:center;">
F i g. 1 2 — 1 4. &nbsp; C E N T R I F U G A A L P O M P.<br/>
Wateropbrengst bij 1 m opvoerhoogte: 500 m<sup>3</sup> per minuut.<br/>
Omwentelingen: 100 per minuut.<br/>
Schoepenrad, middellijn over toppen der schoepen gemeten: 1700 mm.<br/>
Schoepenrad, vrije breedte aan den omtrek (2 x 465): 230 mm.<br/>
2 Toevoerpijpen, aansluiting aan pomp: middellijn: 1400 mm.<br/>
1 Afvoerpijp, aansluiting aan pomp: 2000 x 1540 mm.
</p>

Om het schoepenrad met as uit te nemen moet een van de
gietijzeren bochtstukken worden losgenomen. Dit uitnemen
van het schoepenrad is slechts zelden noodig, vooral omdat
ruime mangatopeningen toegang geven tot het inwendige der
pomp. De plaatijzeren pijpen, die aan deze bochtstukken 
aansluiten, gaan geleidelijk over in horizontale inlaat pijpen van
rechthoekige doorsnede en in gewapend beton uitgevoerd. Er
zijn in het geheel 16 inlaatopeningen, elk 3 m x 1,60 m voor
de 8 pompen.

Omdat de pompen zich voor een groot deel onder den
machinevloer bevinden en daar zijn ingemetseld, krijgt men
in het gemaal niet denzelfden indruk van de afmetingen, die
zij gedurende het afwerken in de werkplaatsmaakten (fig. 15).

De uitlaatpijp van het slakkenhuis is rechthoekig 1,54 m
breed, 2 m hoog en gaat geleidelijk over in een horizontale
pijp, uitgevoerd in gewapend beton, met een monding van
5 m x 2 m. Het gemaal heeft dus 8 uitlaat mondingen van deze
afmetingen. Deze zijn niet van keerkleppen voorzien, maar
het spreekt van zelf dat voor alle veiligheid de onderzijde
van de inlaatopeningen van de schoepenraderen hooger is 
gelegd dan de hoogste stand, die onder de aller ongunstigste
omstandigheden ooit in de Zuiderzee kan voorkomen. Wanneer
de pompen leeg zijn, zijn zij dus altijd waterkeerend, ook wanneer
de zeesluizen open zijn.

In verband met de groote waterhoeveelheden en de geringe
opvoerhoogte hebben de schoepenraderen meer den vorm van
een trommel dan van een schijf, zooals aan de pomp waaiers
van oudere gemalen eigen was. De middellijn, over de toppen
der schoepen gemeten, is 1700 mm, de vrije schoepbreedte aan
den buiten omtrek 2 x 465 = 930 mm. De schoepen zijn van
plaatijzer, vastgegoten in de gietijzeren naaf en in de buitenkransen.
Zij hebben aan de intreezijde een flauwe dubbele
kromming (Francis-schoepen). Fig. 16 geeft een voorstelling
van een overeenkomstig schoepenrad van een ander watergemaal,
waarvan een duidelijke foto ter beschikking was.<ref>Voetnoot 4 in oorspronkelijke artikel: Schoepenrad van de centrifugaalpomp van het Dieselgemaal &laquo;Leeghwater&raquo; van den Haarlemmermeerpolder, uitgevoerd door &laquo;Werkspoor&raquo; te Amsterdam.</ref>
De pomp oefent dus niet uitsluitend een centrifugaalwerking
uit, maar ook een schroefwerking; het is niet uitsluitend een
radiale, maar ook eenigermate een axiale turbine-pomp.

De afwezigheid van keerkleppen, die ik indertijd het eerst 
bij het boezemgemaal voor Schieland heb doorgevoerd, brengt 
mede dat het in gang brengen van de hoofdstoommachine en 
het volzuigen van de twee bijbehoorende pompen tegelijkertijd 
moet geschieden, omdat terugheveling niet mag voorkomen. Dit 
volzuigen geschiedt hier zeer snel met behulp van een centralen 
verticalen vacuumketel, 1500 mm middellijn en 6 m 
hoog, die door pijpen verbonden is met afsluiters op elk van 
de pompen (fig. 3). Uit dezen ketel wordt vooraf de lucht 
weggezogen door de condensor-luchtpompen en door een 
krachtigen stoom-exhaustor, waarvan er ook twee aanwezig 
zijn. De luchtpompen zijn aangesloten door tusschengeschakelde 
standpijpen van 14 m hoogte; zij kunnen dus voor dit 
bijkomstig gebruik alleen lucht zuigen — geen water, dat 
immers brak zou kunnen zijn.

De verbindingspijpen van de pompen naar den centralen 
vacuumketel liggen onder een kleine helling en zijn tangentiaal 
aan dien ketel aangesloten. Zoodra de afsluiters op de 
pompen en op de groote zuigbochten daarvan geopend worden, 
stroomt eerst lucht, daarna, wanneer de pompen beginnen te 
werken, een mengsel van lucht en water naar den ketel. Deze 
laatste werkt dan als waterafscheider: het water vloeit 
beneden af door een pijp, die onder den zeespiegel uitmondt, en 
tegelijkertijd wordt het lucht-afzuigen uit den top van den 
ketel voortgezet. Door deze inrichting is het uitgesloten, dat 
water in de luchtpompen of in de stoom-exhaustor treedt, en 
geschiedt het aanzuigen der groote centrifugalen binnen 
enkele minuten.

<div style="margin: auto; text-align: center;"><ul style="margin: 0;><!--
--><li style="display: inline-block; margin: 0.5em; vertical-align: bottom;">[[Bestand:Fig 15.jpg|miniatuur|geen|rechtop=1.21|Fig. 15. Centrifugaalpomp in bewerking.]]</li><!--
--><li style="display: inline-block; margin: 0.5em; vertical-align: bottom;">[[Bestand:Fig 16.jpg|miniatuur|geen|rechtop=1.21|Fig. 16. Schoepenrad van het Dieselgemaal &laquo;Leeghwater&raquo; van den Haarlemmermeerpolder,  uitgevoerd door &laquo;Werkspoor&raquo;, Amsterdam.]]</li>
</ul></div>

==Olievrij maken voedingswater==
===Introductie===
Het voedingwater, dat door de reeds genoemde 
warmwaterpompjes uit den machinekelder naar het ketelhuis wordt 
gepompt, wordt volkomen bevrijd van de bijgemengde 
cylinderolie, die het uit de oppervlak-condensors meevoert. Deze 
nieuwe inrichting, waarvoor onder No. 26846 octrooi is 
aangevraagd, zal velen uwer interesseeren.

Laat ik op den voorgrond stellen, dat cylinderolie, zelfs in 
kleine hoeveelheden met het voedingwater meegevoerd, altijd 
een punt van groote zorg heeft uitgemaakt bij alle 
stoominstallaties met oppervlak-condenstatie; maar sedert men 
oververhitten stoom is gaan gebruiken, vraagt deze zaak nog 
meer onze aandacht dan vroeger, omdat onvoldoende smering 
van de stoomcylinders nu nog gevaarlijker is geworden dan
bij het gebruik van verzadigden stoom. Vooral is dit het 
geval bij horizontale machines, waarbij het gewicht van de 
zuigers op den cylinderwand rust.

Er zijn in hoofdzaak drie methoden om bij het gebruik van
cylinder-stoomwerktuigen olievrij voedingwater te verkrijgen,
namelijk:
# afscheiding van de oliedruppeltjes uit den afgewerkten stoom vóór den condensor;
# afscheiding uit het condensaat-water door dit een warmwaterbak met schotjes te laten passeeren vóór het naar de voedingpomp gaat;
# gebruik, van een persfilter in de voedingleiding, waarin het oliehoudend water door filterdoek wordt heen geperst.

Met elk van deze methoden kan men het grootste gedeelte
van de olie afscheiden, maar niet alles. Daarom worden dikwijls
twee methoden in combinatie gebruikt, aan boord van
schepen, vooral de laatste twee.

Ook bij dit stoomgemaal is deze combinatie toegepast, maar
de persfiltratie is principieel gewijzigd. Er zijn dus ook hier
ruime bakken van de bekende constructie met schotten aanwezig,
waarin het water telkens van den bodem van een compartiment
naar den top van het volgende wordt geleid,
waarin het dan weer met geringe snelheid omlaag gaat, zoodat
een gedeelte van de lichtere olie blijft drijven. Op deze wijze
krijgt men, zooals gezegd, wel een groot gedeelte van de olie
er uit; doch wanneer men uit het laatste compartiment een
monster neemt, vertoont dit nog een witte troebeling en laat
men dit water een week lang staan, dan blijft het nog altijd
eenigermate „melkachtig". Het resultaat wordt niet noemenswaard
beter, wanneer men de compartimenten van den afscheidingsbak
vult met cokes, houtwol of ander materiaal,
dat daarvoor wel gebruikt wordt.

===Gebruik van een persfilter===
Het gebruik van een gewoon persfilter geeft slechts een
draaglijk resultaat gedurende den allereersten tijd, wanneer
het filterdoek heel nieuw is. De oliedruppeltjes, die onder
een microscoop gemeten een middellijn van ongeveer een
mikron blijken te hebben, gaan spoedig door de poriën van
elk filterdoek heen. Uitvoerige proeven, die ik gedurende de
laatste 10 jaren in het Laboratorium voor Werktuigkunde der
T. H. op dit gebied heb genomen<ref>Voetnoot 5 in oorspronkelijke artikel: Zie het Weekblad ''De Ingenieur'' van 9 November 1918, No. 45 blz. 877 vlg.</ref>
toonden aan dat het resultaat
wel beter werd als het water vooraf aan een electrischen
stroom werd blootgesteld, doch ook deze methode liep op den
langen duur op een teleurstelling uit. Na enkele weken begon
het persfilter weer troebel water te leveren.

Daarna werd in de centrale te Leeuwarden ontdekt, dat het
melkachtige voedingwater beter gefiltreerd kon worden, wanneer
bij het electriseeren geen zinkpolen werden gebruikt, doch
aluminiumpolen. Er vormt zich dan aluminiumhydroxyde aan
de negatieve pool en dit eenigszins vlokkige materiaal bleek
een goede filtermassa te vormen. Deze bereidingswijze van
aluminum-hydroxyde was echter te kostbaar. Zij vereischt
een vrij krachtige dynamo-installatie in het gemaal, duur in
exploitatie.

Daarop ben ik tot de volgende oplossing gekomen, die slechts
uiterst geringe exploitatiekosten meebrengt.

Het melkachtige voedingwater, zooals het uit de
schottenbakken komt, wordt door een gewone filterpers geperst, zooals
in suikerfabrieken en andere chemische industrieën
gebruikelijk. Om een doelmatige filtermassa in die pers aan te brengen,
wordt vooraf een oplossing van gewone aluin gemaakt, waarbij
soda-oplossing wordt gevoegd (1 gewichtsdeel soda op 3
gewichtsdeelen aluin). Er ontstaat dan een witte vlokkige
neerslag van aluminium-hydroxyde. Wanneer men afziet van het
kristalwater is de reactie in hoofdzaak deze:

: {{math-big|1= ''Al''<sub>2</sub>(''SO''<sub>4</sub>)<sub>3</sub> + 3''Na''<sub>2</sub>''CO''<sub>3</sub> + 3''H''<sub>2</sub>''O'' =}} {{math-big|2''Al''(''OH'')<sub>3</sub> + 3''Na''<sub>2</sub>''SO''<sub>4</sub> + 3''CO''<sub>2</sub>}}

Hierbij ontwijkt dus een kleine hoeveelheid koolzuur. Het
vlokken-water wordt geleidelijk in het laatste compartiment
van den schottenbak gegoten en naar de filterpers gepompt,
waarbij de zeer ijle vlokken niet het minste bezwaar voor de
pompkleppen opleveren. Deze vlokken verdeelen zich nu zeer
gelijkmatig over het oppervlak van het filterdoek.

Terwijl het warmwaterpompje geregeld blijft doorwerken,
gaat men met het bijvoegen van vlokken-water door tot de
overdruk in de filterpers is opgeloopen tot bijvoorbeeld 1.5 kg/cm<sup>2</sup>.
Wanneer de filterpers op deze wijze voor zijn werk gereed is
gemaakt, kan deze gedurende geruimen tijd, bijvoorbeeld
gedurende eenige dagen dienst doen, alvorens vernieuwing van
de filtermassa noodig is. Het gefiltreerde water is volkomen
helder zooals goed drinkwater en bevat geen spoor van olie
meer. Hoe grooter het filteroppervlak is hoe beter, maar de
ondervinding heeft geleerd dat het oppervlak voldoende is,
wanneer het 1,3 tot 1,4 m<sup>2</sup> bedraagt per m<sup>3</sup> voedingwater, die
per uur gefiltreerd moet worden. Met andere woorden: de
filtersnelheid mag ongeveer 0,75 m per uur bedragen.

In dit stoomgemaal zijn thans twee filterpersen van 7 m<sup>2</sup>
oppervlak elk in het ketelhuis opgesteld, welke beide
gelijktijdig in gebruik zijn. Het gefiltreerde water loopt in de
voedingwaterbakken, waaruit het door een van de twee
Worthington-voedingpompen naar den ketel wordt geperst. Daarbij
passeert het reeds genoemden voorwarmer, waarin het wordt
verwarmd door den afgewerkten stoom van voedingpomp en
blaasmachine. Het oliehoudende condensaat-water van dezen
laatsten stoom laat men natuurlijk terugvloeien naar de
warmwaterbakken in den machinekelder.

Bij voorkeur moet men deze filterpersen in continu bedrijf
houden of ten minste zorg dragen dat de filtreerende laag
niet kan uitdrogen, wanneer het filter buiten gebruik is.
Mocht dit eens voorgekomen zijn, dan moet een nieuwe laag
filtermassa worden toegevoegd, waartegen geen bezwaar kan
bestaan, want een overdruk van 4 kg/cm<sup>2</sup> kan gemakkelijk
door de pers worden verdragen.

Het gebruik van aluin voor het filtreeren van water is op
zich zelf niets nieuws. Maar ik geloof dat tot dusver geen
toepassing daarvan was gemaakt in dezen eenvoudigen vorm
voor het filtreeren van voedingwater ten einde daaruit de
laatste oliedeeltjes te verwijderen. Dit laatste is voor
gebruikers van cylinder-machines, die met oppervlak-condensatie
werken, van bijzonder belang, vooral wanneer zij
oververhitten stoom gebruiken.

==Beproeving van de machine-installatie==
===Wateropbrengst===
De machine-installatie van het stoomgemaal is na het 
gereedkomen aan een zeer uitvoerige beproeving onderworpen. 
Op 25 Januari 1923 werd in de eerste plaats de wateropbrengst 
van de pompen bepaald, den volgenden dag in hoofdzaak het 
stoomverbruik van de machines.

Op den eersten dag liepen de machines achtereenvolgens 
met 95, 100 en 105 omwentelingen per minuut, terwijl de 
opvoerhoogte varieerde van 0,561&nbsp;m tot 0,627&nbsp;m. Een grootere 
opvoerhoogte zou meer in overeenstemming zijn geweest met 
de voorschriften van het bestek, maar men moest deze wel 
accepteeren zooals ze op deze dagen was.

De wateropbrengst werd gemeten met behulp van drijvers 
van Krayenhoff in het lange rechte toevoerkanaal, dat naar 
het stoomgemaal leidt, en tegelijkertijd door middel van 
molentjes volgens Woltmann in dé afzonderlijk gemetselde 
toevoerkanalen van het gemaal, onmiddellijk vóór de 
zuigopeningen.

Toen de 8 pompen van het gemaal met gelijke snelheid 
werkten en de omstandigheden dus over de volle breedte van 
het kanaal gelijk waren, bleek tusschen de waarnemingen 
volgens beide methoden een zeer bevredigende overeenstemming 
te bestaan, zooals uit de volgende cijfers blijkt.

{|class="wikitable" style="margin: auto; text-align: center;"
|-
! style="vertical-align:top;" | Omwentelingen per minuut.<br/>{{math|''n''}}
! style="vertical-align:top;" | Opvoerhoogte.<br/>{{math|''h''}}
! style="vertical-align:top;" | Wateropbrengst van 1 pomp per minuut.<br/>{{math|''Q''}}
! style="vertical-align:top;" | Meetmethode.
|-
| 95 || 0,564 m || 504,0 m<sup>3</sup>/min || molentje.
|-
| 95 || 0,561 m || 505,5 m<sup>3</sup>/min || drijvers.
|-
| 100 || 0,627 m || 523,8 m<sup>3</sup>/min || molentje.
|-
| 100 || 0,615 m || 523,7 m<sup>3</sup>/min || drijvers.
|-
| 100 || 0,612 m || 525,6 m<sup>3</sup>/min || molentje.
|-
| 105 || 0,619 m || 582,0 m<sup>3</sup>/min || molentje.
|-
| 105 || 0,615 m || 555,3 m<sup>3</sup>/min || drijvers.
|-
|}

Alleen het laatste opbrengstcijfer vertoont een 
noemenswaardige afwijking en moet - gezien de overeenstemming 
van alle andere waarnemingscijfers - met eenig voorbehoud 
worden aangenomen.

Het gebruikte Woltmann-molentje is in het Laboratorium 
voor Aerodynamica en Hydrodynamica te Delft met groote zorg geijkt.

[[Bestand:Fig 17.jpg|miniatuur|upright=1.21|Fig. 17. Grafische bepaling van de constanten {{math|''x''}} en {{math|''y''}} der centrifugaal pompen.]]
Op grond van theorie en ervaring zullen de opvoerhoogte {{math|''h''}}.
de wateropbrengst {{math|''Q''}} en het aantal omwentelingen {{math|''n''}} van de
centrifugaalpompen voldoen aan een vergelijking van den vorm

:{{math-big|1= ''x h'' + ''y Q''<sup>2</sup> = ''n''<sup>2</sup>}}

Het resultaat van iedere proef kan dus in een rechthoekig
coördinaten stelsel {{math|''X'' ''Y''}} worden voorgesteld door een rechte
lijn. De rechte lijnen, zooals die uit de proeven op
25 Januari en nog één opbrengstproef op 26 Januari 1923
volgen, zijn in fig. 17 in teekening gebracht.

Wanneer er geen onnauwkeurigheden in de waarnemingen
waren, zouden deze lijnen elkander in één punt moeten
snijden, waarvan de coördinaten de waarden van {{math|''x''}} en {{math|''y''}}
aangeven, welke voor alle proeven gelden. In werkelijkheid is er
natuurlijk eenige afwijking; maar in de figuur kan men de
plaats van het gemeenschappelijk snijpunt toch voldoende
benaderen. Daaruit leest men de waarden van {{math|''x''}} en {{math|''y''}} af:

:{{math-big|1= ''x'' = 7100}} &nbsp; &nbsp; {{math-big|1= ''y= 0,02}}.

Dat de vergelijking
:{{math-big|1= 7100 ''h'' + 0,02 ''Q''<sup>2</sup> = ''n''<sup>2</sup>}}
het verband tusschen opvoerhoogte, wateropbrengst en aantal 
omwentelingen met bevredigende benadering weergeeft, blijkt 
uit de volgende tabel, waarin het aldus berekende aantal 
omwentelingen is vergeleken met het waargenomen getal van 
de vorige tabel.

{|class="wikitable" style="margin: auto; text-align: center;"
|-
! style="vertical-align:top; | {{math|''h''}}
! style="vertical-align:top; | {{math|''Q''}}
! style="vertical-align:top; | {{math|''n''}}<br/>Berekend.
! style="vertical-align:top; | {{math|''n''}}<br/>Waargenomen.
! style="vertical-align:top; | Verschil in<br/>percenten.
|-
| 0,564 || 504,0 || 95,3 || 95 || + 0,3
|-
| 0,561 || 505,5 || 95,4 || 95 || + 0,4
|-
| 0,627 || 523,8 || 99,7 || 100 || &minus; 0,3
|-
| 0,615 || 523,7 || 99,3 || 100 || &minus; 0,7
|-
| 0,612 || 525,6 || 99,4 || 100 || &minus; 0,6
|-
| 0,619 || 582,0 || 105,7 || 105 || + 0,7
|-
| 0,615 || 555,3 || 102,6 || 105 || &minus; 2,3
|-
|}

Zoals reeds werd opgemerkt vertoont de laatste drijfproef
een afwijking: doch de overeenstemming tusschen het
berekende en het waargenomen aantal omwentelingen is voor alle 
overige proeven uiterst bevredigend, vooral wanneer men bedenkt
dat dit aantal bij waarnemingen altijd werd 
afgerond op een geheel aantal per minuut. Daarom is die laatste
drijfproef verder buiten beschouwing gelaten.

===Stoomproeven===
Op den volgenden dag, 26 Januari, zijn stoomproeven 
genomen, telkens met 2 machines, eerst met de machines ''C'' en ''D'', 
daarna met de machines ''A'' en ''B''.

De resultaten zijn in de volgende tabel samengesteld. 
Hierbij worde opgemerkt, dat de duur van de tweede proef 
te kort was. De invallende duisternis belette ze langer voort 
te zetten. De omstandigheden wijzigden zich echter zoo 
weinig en het geheele regime van de proeven was zóó gelijkmatig, 
dat de resultaten gedurende deze korte tweede proef 
verkregen toch wel van waarde zijn.

Ten einde de meest betrouwbare eindcijfers te verkrijgen 
ter vergelijking met die van andere stoomgemalen, zijn in 
de laatste kolom enkele middelcijfers uit de vorige kolommen 
aangegeven.

{|class="wikitable" style="text-align: center;"
|-
! style="vertical-align:top; | Stoomproeven op 26 Januari 1923.
! style="vertical-align:top; | Machines<br/>C en D.
! style="vertical-align:top; | Machines<br/>A en B.
! style="vertical-align:top; | Middelcijfers.
|-
| style="text-align: left;" | Duur van de proef || 4 u. 10 m. || 2 u. 15 m. ||
|-
| style="text-align: left;" | Stoomdruk aan de machine-afsluiters
| 10,37&nbsp;kg/cm<sup>2</sup> || 10,68&nbsp;kg/cm<sup>2</sup> ||
|-
| style="text-align: left;" | Stoomtemperatuur aan de machineafsluiters || 319&deg; C. || 303&deg; C. ||
|-
| style="text-align: left;" | Vacuum in condensors || 73,5 cm. || 73,5 cm. ||
|-
| style="text-align: left;" | Omwentelingen per minuut || 100 omw. || 100,3 omw. ||
|-
| style="text-align: left;" | Indicateurvermogen van 2 machines te zamen || 919,2 ipk || 858,4 ipk ||
|-
| style="text-align: left;" | Stoomverbruik van deze machines per uur met inbegrip van dat der hulpwerktuigen en van de condensatie in de stoompijpen
| 3935 kg. || 3811 kg. ||
|-
| style="text-align: left;" | Stoomverbruik per ipk uur || 4,28 kg. || 4,44 kg. || 4,36 kg.
|-
| style="text-align: left;" | Opvoerhoogte van de centrifugaalpompen || 0,455 m. || 0,503 m. || 0,479 m.
|-
| style="text-align: left;" | Opbrengst van 4 pompen, gedreven door 2 stoomwerktuigen per minuut
| 2327,2 m<sup>3</sup>. || 2267,6 m<sup>3</sup>. ||
|-
| style="text-align: left;" | Nuttig vermogen van deze pompen || 235,2 wpk || 253,4 wpk || 244 wpk
|-
| style="text-align: left;" | Stoomverbruik per wpk-uur || 16,72 kg. || 15,04 kg. || 15,88 kg.
|-
| style="text-align: left;" | Totaal nuttig effect: <span style="font-size: initial;">{{sfrac||wpk|ipk}}</span>
| 0,256 || 0,295 || 0,275
|-
|}

===Totaal nuttig effect (efficiency)===
Met het zuinige stoomverbruik van 4,86 kg per ipk-uur 
zullen wij allen de machinefabriek &bdquo;Jaffa&rdquo; en ook de provincie 
Friesland gaarne gelukwenschen. Maar wellicht zijn er 
sommigen onder u, wien een totaal nuttig effect <span style="font-size: initial;">{{sfrac||wpk|ipk}}</span> = 0,275
eenigermate teleurstelt.

Zoo werd mij onlangs door den heer N.G.&nbsp;Gwynne van de 
bekende fabriek van centrifugaalpompen te Hammersmith, 
Londen, bij een discussie te Glasgow in The Institution of 
Engineers and Shipbuilders in Scotland de juiste opmerking 
gemaakt, dat het nuttig effect, indertijd gevonden bij het 
stoomgemaal &bdquo;Lynden&rdquo;, van den Haarlemmermeerpolder en 
bij het stoomgemaal te Fos (Bouches du Rhône), veel 
gunstiger is.

De bedoelde stoomcentrifugalen zijn indertijd door de firma 
J. ;en H. Gwynne geleverd en in 1894 door wijlen ons medelid 
A.C.J. Vreedenberg met zijn bekende groote nauwgezetheid 
beproefd.

De resultaten, die de heer Gwynne noemde, zijn de volgende; 
ik voeg die van &bdquo;Lemmer&rdquo; ter vergelijking er bij, alsook die 
van het schroefpompgemaal &bdquo;Electra&rdquo;, nabij Zoutkamp.
* Stoomgemaal Lynden: opvoerhoogte 14,97 voet of 4,563 m; totaal nuttig effect: <span style="font-size: initial;">{{sfrac||water-pk.|ind. pk.}}</span> = 0,657.
* Stoomgemaal Fos: opvoerhoogte 4,523 voet of 1,379 m; totaal nuttig effect: <span style="font-size: initial;">{{sfrac||water-pk.|ind. pk.}}</span> = 0,540.
* Stoomgemaal Lemmer: opvoerhoogte 0,479 m; totaal nuttig effect: <span style="font-size: initial;">{{sfrac||water-pk.|ind. pk.}}</span> = 0,275.
* Electr. gemaal Zoutkamp: opvoerhoogte 1,117 m; totaal nuttig effect: <span style="font-size: initial;">{{sfrac||water-pk.|ind. pk.}}</span> = 0,537.

Laten wij nu aannemen, dat het mechanisch nuttig effect
van het stoomwerktuig in deze gevallen geweest is
:<span style="font-size: initial;">{{sfrac||effect p.k.|ind. pk.}}</span> = 0.9
en het nuttig effect van de motoren van het electrisch gemaal
bij Zoutkamp met tandradoverbrenging
:<span style="font-size: initial;">{{sfrac||effect p.k.|ind. pk.}}</span> = 0.93
hetgeen niet ver van de waarheid kan zijn, dan vinden wij 
het volgende nuttig effect van de pompen alleen:
* Centrifug. pomp Lynden: <span style="font-size: initial;">{{sfrac||w.p.k.|eff. p.k.}} = {{sfrac||0,657|0,9}}</span> = 0,73. 
* Centrifug. pomp. Fos: <span style="font-size: initial;">{{sfrac||w.p.k.|eff. p.k.}} = {{sfrac||0,540|0,9}}</span> = 0,60.
* Centrifug. pomp Lemmer; <span style="font-size: initial;">{{sfrac||w.p.k.|eff. p.k.}} = {{sfrac||0,275|0,9}}</span> 0,306.
* Centrifug. Zoutkamp: <span style="font-size: initial;">{{sfrac||w.p.k.|eff. p.k.}} = {{sfrac||0,537|0,93}}</span> = 0,577.

Dit beteekent, in verband met de onderscheiden opvoerhoogten, 
dat bij deze pompen aan schadelijke weerstanden 
de volgende weerstandshoogten<ref>Voetnoot 6 in oorspronkelijke artikel: Bij het opstellen van deze cijfers voor de weerstandshoogten had ik in mijn voordracht te Lemmer een vergissing begaan, waarop de heer ir. J.F. Ligtenberg bij de daarop gevolgde discussie opmerkzaam heeft gemaakt. Hier zijn nu de juiste waarden voor de schadelijke weerstandshoogten gegeven.</ref>
verloren zijn gegaan:
* Lynden  <span style="font-size: initial;">{{sfrac||0,27|0,73}}</span> &times; 4,563 = 1,688 m.
* Fos <span style="font-size: initial;">{{sfrac||0,40|0,60}}</span> &times; 1,379 = 0,919 m.
* Lemmer <span style="font-size: initial;">{{sfrac||0,694|0,306}}</span> &times; 0,479 = 1,086 m.
* Zoutkamp <span style="font-size: initial;">{{sfrac||0,423|0,577}}</span> &times; 1,117 = 0,819 m. 

Uit deze cijfers blijkt dat werkelijk de schadelijke 
weerstanden van de centrifugaalpompen van &bdquo;Lemmer&rdquo; iets grooter 
zijn dan die van &bdquo;Fos&rdquo;, waarbij in aanmerking moet worden 
genomen dat de toevoer- en afvoerpijpen van het groote 
stoomgemaal &bdquo;Lemmer&rdquo; uit den aard der' zaak veel langer zijn dan 
die van het zeer kleine stoomgemaal van Fos.

De oorzaak van de groote schadelijke weerstandshoogte, 
die wij voor de oorspronkelijke centrifugaalpomp van het 
gemaal &bdquo;Lynden&rdquo; becijferden, is onlangs door de interessante 
proeven van ir.&nbsp;J.Gr.&nbsp;Bijl tot het vinden van een gunstiger 
vorm voor de afvoerbuis van die pomp duidelijk aan het licht gekomen.<ref>Voetnoot 7 in oorspronkelijke artikel: ''De Ingenieur'', No. 52 van 27 December 1924, blz. 1035, vlg.</ref>

Dat de schroefpompen van het gemaal &bdquo;Electra&rdquo; bij 
Zoutkamp minder schadelijke weerstandshoogte zouden opleveren 
dan de centrifugaalpompen, waarmede zij hier zijn 
vergeleken, was te verwachten in verband met het geringere aantal 
bochten dat het water in een schroefpomp heeft te maken in 
vergelijking met een centrifugaalpomp.

Het is duidelijk dat bij de zoo kleine opvoerhoogte van 
minder dan 0,5&nbsp;m, zooals die zich op den dag van de beproeving 
te Lemmer voordeed, zelfs een kleine schadelijke 
weerstand aanleiding geeft tot een laag cijfer voor het nuttig 
effect der pompen. De gelegenheid om de proeven te Lemmer 
nog eens te herhalen bij een grootere opvoerhoogte zal, naar 
ik hoop, nog wel eens voorkomen. Het is met grond te 
verwachten, dat bij een opvoerhoogte van 1&nbsp;m, waarvoor de 
pompen geconstrueerd zijn, een hoogst bevredigend cijfer voor 
het nuttig effect zal worden gevonden.

De Machinefabriek &bdquo;Jaffa&rdquo; kan intusschen over de 
resultaten tot dusver bereikt met de belangrijke door haar 
gebouwde machine-installatie volkomen tevreden zijn.

==Beraadslaging (vragen en antwoorden)==
===Betreffende de luchtpomp===
Het lid ir. '''J. Muysken Jr.''' In de doorsnede-teekeningen
der luchtpomp, fig. 10 en 11, is te zien hoe het water door
perskleppen onderaan en de lucht door kleppen bovenaan het
pomplichaam wordt uitgelaten. Wat gebeurt er nu met de
schadelijke ruimte der luchtpomp? Is er een speciale
voorziening getroffen om te zorgen dat deze steeds met water
gevuld wordt aan het einde van den slag, zoodat er ook steeds
eenig water door de luchtkleppen wordt uitgelaten?

Het lid prof. ir. '''J.C. Dijxhoorn.''' Uit de dwarsdoorsnede
van de luchtpomp (fig. 11) blijkt dat de holle voeten van dit
gietstuk zoodanig naar boven zijn verlengd, dat zij
verbindingskanalen vormen voor de water- en luchtruimten aan de
condensorzijde (links in de figuur) en evenzoo voor de water-
en luchtruimten aan de afvoerzijde (rechts in de figuur).
Gedurende de werking van de pomp gaan de waterspiegels in
deze verticale verbindingskanalen op en neer. Aan de
zuigzijde zal de waterspiegel telkens boven de luchtzuigkleppen
komen en dus zal ook telkens eenig water door deze kleppen
worden meegezogen. Zooals ook in fig. 4 wel is te zien is de
luchtpomp zóó laag geplaatst, dat de luchtzuigkleppen op
gelijke hoogte liggen als de bodem van den oppervlakcondensor.
De lucht-uitlaatkleppen liggen even hoog als de waterspiegel
in de warm-waterbakken.

Het is dus niet twijfelachtig of bij het eind van iederen
persenden slag is de arbeidsruimte van de pomp geheel met 
water gevuld; er vloeit dus nog eenig water door de
luchtuitlaatkleppen (rechts boven in fig. 11).

===Betreffende de proefpomp===
Het lid ir. '''J.F. Ligtenberg.''' In de vergadering van de
Afdeeling voor Bouw- en Waterbouwkunde op 15 April 1916
(''De Ingenieur'' 1916, No. 39) had een gedachtenwisseling plaats
tusschen prof. ir. F.K.Th. van Iterson en den heer
Chr.J. Eeuwens over de waarde, welke men aan modelproeven met
centrifugaalpompen zou mogen toekennen. In deze discussie
merkte prof. Van Iterson o.a. op:

Ik heb in de fabriek van Louis Smulders & Co. het model gezien
van de groote pompen, welke bij Lemmer zullen worden geplaatst,
verreweg de grootste pompen ter wereld. Welnu ik geloof dat de
gelegenheid zich binnenkort zal voordoen om eens en voor altijd uit
te maken of die modelproeven op centrifugaalpompen al of niet van
waarde zijn.

In verband hiermede zou ik willen vragen in hoeverre de
uitkomsten, bij die modelproeven vergeleken, een juiste
maatstaf voor de opbrengstcijfers der pompen zijn gebleken en of
deze modelproeven bij de definitieve uitvoering der pompen
van waarde zijn geweest.

Het lid prof. ir. '''J.C. Dyxhoorn.''' De resultaten van het
onderzoek van de proefpomp, die in de machinefabriek &bdquo;Jaffa&rdquo;
is onderzocht, zijn zeer zeker van waarde geweest voor het
construeeren der pompen voor &bdquo;Lemmer&rdquo;. Ik heb die
resultaten niet volledig ter beschikking, doch ik vertrouw dat ons
medelid de heer H.J.F. Smulders Lzn., directeur van
genoemde fabriek, bereid zal gevonden worden alle inlichtingen
aan de Afdeeling te verstrekken.

De machinefabriek &bdquo;Jaffa&rdquo; heeft aan dit verzoek voldaan
en het volgende aan den secretaris der Afdeeling voor W. en S.
geschreven:

Naar aanleiding van uw schrijven van 26 Februari 1925, betreffende
proefpomp «Lemmer» zenden wij u hierbij een lijst van
proefnemingen met genoemde pomp (Tabel I en II, waaruit
nauwkeurig de verkregen uitkomsten zijn na te gaan. Ter verduidelijking
voegen wij hierbij nog twee grafieken, (fig. 18 en 19) die uit deze
cijfers zijn samengesteld. Het effect van den electromotor met drijfwerk
was door middel van remproeven vastgesteld.

Wij maken hierbij echter de opmerking dat ons inziens met deze
proefneming niet voor eens en voor altijd is uitgemaakt of de
modelproeven op centrifugaalpompen al of niet van waarde zijn.

De reden hiervan is, dat wij op onzen proefstand de pomp niet
konden beproeven met een lageren opvoer dan circa 0,800 m.

Voor deze proef was een lange betonnen overstortgoot gemaakt.
De horizontale overstortrand bevond zich circa 0,400 m. boven den
waterspiegel, waaruit gepompt werd, hetgeen om een goede beluchting
van den waterstraal te verkrijgen niet lager zijn kan. De overstorthoogte,
dat is de dikte van den waterstraal boven den overstort,
bedroeg eveneens circa 0,400 m., waardoor een minimum
opvoerhoogte van circa 0,800 m. ontstond.

{| class="wikitable" style="margin: auto;"
|+ Tabel I. Beproeving van de proefpomp &bdquo;Lemmer&rdquo;. (Zie fig. 18)
|-
! Proef<br/>No. !! Overstort-<br/>hoogte !! m<sup>3</sup> per<br/>min. !! Opvoer-<br/>hoogte
! W.P.K. !! Amp. !! Volt. !! Effect<br/>motor met<br/>drijfwerk 
! E.P.K. !! {{sfrac||W.P.K.|E.P.K.}} !! Aantal<br/>Omwent.
|-
| 1 || 347{{frac|1|2}} || 45,3 || &numsp;893 || &numsp;8,99 || &numsp;73 || 223 || 0,71 || 15,70 || 0,573 || 267
|-
| 2 || 347 || 45,2 || &numsp;893 || &numsp;8,97 || &numsp;73 || 222 || 0,71 || 15,65 || 0,573 || 267
|-
| 3 || 354{{frac|1|2}} || 46,6 || &numsp;919 || &numsp;9,52 || &numsp;81{{frac|1|2}} || 226 || 0,765 || 19,15 || 0,497 || 280
|-
| 4 || &numsp;&mdash; || &numsp;&mdash; || &numsp;&mdash; || &numsp;&mdash; || &numsp;80 || 222 || 0,755 || 18,20 || &numsp;&mdash; || 276
|-
| 5 || 363 || 48,3 || &numsp;933 || 10,00 || &numsp;82{{frac|1|2}} || 226{{frac|1|2}} || 0,775 || 19,68 || 0,508 || 284{{frac|1|2}}
|-
| 6 || 364{{frac|1|2}} || 48,6 || &numsp;926 || 10,00 || &numsp;84{{frac|1|2}} || 226 || 0,775 || 20,12 || 0,497 || 284
|-
| 7 || 371 || 49,9 || &numsp;966 || 10,72 || &numsp;92 || 223 || 0,783 || 21,84 || 0,490 || 290
|-
| 8 || 381 || 52,0 || &numsp;967 || 11,18 || 100 || 217 || 0,785 || 23,15 || 0,482 || 300
|-
| 9 || 392 || 54,2 || 1001 || 12,05 || 112 || 200 || 0,777 || 26,00 || 0,463 || 313
|-
| 10 || 392{{frac|1|2}} || 54,3 || 1016 || 12,25 || 115 || 218 || 0,777 || 26,50 || 0,462 || 314
|-
| 11 || 370{{frac|1|2}} || 49,8 || &numsp;949 || 10,50 || &numsp;95 || 218 || 0,783 || 22,05 || 0,476 || 292
|-
| 12 || 375 || 50,7 || &numsp;&mdash; || &numsp;&mdash; || &numsp;97 || 224 || 0,785 || 23,15 || &numsp;&mdash; || 296
|-
| 13 || 360 || 47,7 || &numsp;945 || 10,00 || &numsp;83 || 228 || 0,772 || 19,86 || 0,504 || 282
|-
| 14 || 357 || 47,1 || &numsp;916 || &numsp;9,59 || &numsp;82 || 225 || 0,765 || 19,20 || 0,50 || 280
|-
| 15 || 341 || 44,0 || &numsp;923 || &numsp;9,03 || &numsp;76 || 226 || 0,70 || 16,40 || 0,55 || 264
|-
|}
<br/>
[[Bestand:Fig 18.jpg|miniatuur|center|rechtop=2.5|Fig. 18. Grafische voorstelling v/d uitkomsten verkregen met de proefpomp voor het gemaal-voor-Friesland's boezem.]]


{| class="wikitable" style="margin: auto;"
|+ Tabel II. Beproevingsresultaten proefpomp &bdquo;Lemmer&rdquo;. (Zie fig. 19.) <br/> Gemiddelde opvoerhoogte is 1400 m/m.
|-
! No. !! Aantal<br/>omw. !! Overstort-<br/>hoogte !! m<sup>3</sup> per<br/>min. !! Opvoer-<br/>hoogte
! W.P.K. !! Amp. !! Volt. !! Effect<br/>motor met<br/>drijfwerk !! E.P.K. !! {{sfrac||W.P.K.|E.P.K.}}
|-
| 10 || 211 || 214 || 21,3 || 1223 || &numsp;5,79 || &numsp;57 || 188 || 0,73 || 10,62 || 0,545
|-
| &numsp;9 || 232 || 251 || 27,1 || 1271 || &numsp;7,65 || &numsp;69 || 179 || 0,735 || 12,32 || 0,62
|-
| &numsp;8 || 246 || 270 || 30,2 || 1289 || &numsp;8,65 || &numsp;80 || 182 || 0,753 || 14,9 || 0,58
|-
| &numsp;7 || 280 || 320 || 39,0 || 1360 || 11,8 || &numsp;90 || 226 || 0,775 || 21,4 || 0,55
|-
| &numsp;6 || 285{{frac|1|2}} || 329 || 40,6 || 1360 || 12,28 || &numsp;98 || 224 || 0,78 || 23,25 || 0,528
|-
| &numsp;5 || 299{{frac|1|2}} || 348 || 44,1 || 1379 || 13,5 || 110 || 224 || 0,791 || 26,45 || 0,51
|-
| 11 || 300 || 330{{frac|1|2}} || 40,9 || 1418 || 12,9 || 118 || 218 || 0,79 || 27,6 || 0,467
|-
| &numsp;4 || 312 || 363 || 47 || 1416 || 14,8 || 124 || 222 || 0,80 || 29,9 || 0,495
|-
| &numsp;3 || 321 || 373 || 49 || 1435 || 15,62 || 134 || 218 || 0,805 || 31,9 || 0,49
|-
| 12 || 336{{frac|1|2}} || 395 || 53,4 || 1443 || 17,14 || 158 || 218 || 0,81 || 37,9 || 0,452
|-
| &numsp;2 || 352 || 408 || 56 || 1497 || 18,62 || 194 || 200 || 0,83 || 44.2 || 0,421
|-
| 13 || 366 || 424 || 59,4 || 1490 || 19,68 || 232 || 206 || 0,805 || 52,2 || 0,377
|-
|}
<br/>
[[Bestand:Fig 19.jpg|miniatuur|center|rechtop=2.2|Fig. 19. Grafische voorstelling v/d uitkomsten verkregen met de proefpomp voor het gemaal-voor-Friesland's boezem.]]

===Betreffende opvoerhoogte na drooglegging Zuiderzee===
Het lid ir. '''R.A. van Sandick,''' algemeen secretaris. Ik
zou de vraag willen stellen of de opvoerhoogte voor dit
stoomgemaal dezelfde zaL blijven wanneer de Zuiderzee zal
drooggelegd zijn.

Het lid prof. ir. '''J.C. Dijxhoorn.''' Voor zoover mij bekend,
zal de normale waterstand van het IJsselmeer niet veel
verschillen van de Zuiderzee en zal dus na de droogmaking
alleen het voordeel worden verkregen, dat niet meer tegen
buitengewoon hooge buitenwaterstanden behoeft te worden gepompt.
Doch er zijn hier andere leden, die hierover nauwkeuriger
opgaven zouden kunnen doen dan ik.

===Betreffende het stoomverbruik en de centrifugaalpompen===
Het lid '''Ch. Eeuwens.''' Ik zou, naar aanleiding zijner
voordracht, den geachten spreker enkele vragen willen stellen;
als ik n.l. goed gehoord heb, zou bij de garantiebeproevingen
voor het stoomverbruik der hoofdmachines inclusief dus het
stoomverbruik der hulpmachine en den evaporator
gemiddeld 4,36 kg per I.P.K. en per uur gevonden zijn. Dit cijfer
valt mij niet mede, want toen deze machines werden ontworpen,
waren de verwachtingen bij mij hoog gespannen. Immers
het is de combinatie van een compoundmachine van het
Van den Kerckoven-stelsel en een dito gelijkstroom-stoommachine,
terwijl buitendien, zooals prof. Dijxhoorn reeds opmerkte,
bijzondere aandacht aan het thermische geheel besteed is
geworden. Wanneer ik nu hoor dat het behaalde stoomverbruikcijfer
4,36 kg per I.P.K. bedroeg, dan is dit cijfer niet zoo veel
beter dan toen ik 25 jaar geleden, als jong medewerker bij
Van den Kerchove in Gent, de resultaten harer eerste, later
zoo beroemd geworden Van den Kerchove-machine, beleefde.
Daar echter de stoomverbruikcijfers van stoomwerktuigen
belangrijk varieeren met den graad van oververhitting en de
belasting der machine, zoo kan door aanvullende
mededeelingen van den geachten spreker het medegedeelde cijfer mij
wellicht meer bevrediging geven.

Het lid prof. ir. '''J.C. Dijxhoorn.''' De stoomtemperatuur
aan de machine-afsluiters was bij de proef op 25 Januari
1923 met de machines C en D gemiddeld 319° C., bij de proef
op den volgenden dag met de machine A en B 303° C.,
gemiddeld dus 311° C.

De belasting van de machines bedroeg bij die proeven 459,6
I.P.K. en 429,2 I.P.K., gemiddeld dus 444,4 I.P.K. per machine,
dit is ongeveer 90 pCt. van het indicateurvermogen, dat u bij
het ontwerp als normaal hadt aangenomen.

Het lid '''Ch. Eeuwens.''' Bij deze oververhitting en deze
geringe belasting valt het resultaat mij buitengewoon mede
en kunnen deze stoommachines in dit opzicht op recordcijfers
wijzen.

Verder zou ik van den spreker gaarne iets meer vernemen
over de resultaten verkregen met deze centrifugaalpompen.
Zooals door prof. Dijxhoorn reeds werd medegedeeld, werden
indertijd door &bdquo;Jaffa&rdquo; uitvoerige proefnemingen met een klein
model der pompinstallatie verricht. Deze beproevingen hadden
ten doel de constructie van de groote centrifugaalpompen
vast te leggen, buitendien moesten zij ook min of meer
opheldering geven, of de waterlevering bij een bepaald
pompregime constant bleef. De proefnemingen bij &bdquo;Jaffa&rdquo;, welke
ik indertijd niet meer geheel heb kunnen beëindigen, moeten
zeer bevredigende resultaten hebben opgeleverd. Het is
daarom interessant te vernemen, of bij de beproevingen van
het gemaal de waarnemingen zich gedekt hebben met de
waarnemingen der beproevingsinstallatie. Naar mijn meening is
het verloop der stroomingen in groote centrifugaalpompen
voor polderbemalingen, zooals deze pompen onder bepaalde
gevallen geconstrueerd moeten worden, nog vrij duister. Uit
verschillende eigen waarnemingen en uit gegevens elders
verkregen, meen ik de gevolgtrekking te moeten maken, dat bij
vele dezer pompen verschijnselen
optreden, die niet geklaard zijn,
o.a. het dikwijls waargenomen feit,
dat de waterlevering bij een
constant regime op oogenschijnlijk
onverklaarbare wijze terugloopt. Ik
meen dit verschijnsel te moeten
toeschrijven aan luchtruimten die
onder de werking, na zekeren tijd,
in den waaier en wellicht ook in
het spiraalhuis ontstaan en de
oorspronkelijke waterlevering en dus
ook het effect der pompinstallatie
vrij belangrijk omlaag kunnen
drukken. Mij werd medegedeeld
door een der meest bekende
fabrikanten van waterturbines in
Zwitserland, een fabrikant die
uitgebreide proefnemingen met
loopwielen van snelloopende turbines
had laten nemen, dat zij bij
bepaalde loopwielen (welke wielen
dus een zekere overeenkomst in
constructie met de zooeven
genoemde waaiers hebben) door
allerlei hulpmiddelen, waarop hier
niet nader behoeft te worden
ingegaan, hadden waargenomen, dat
in deze turbinewielen luchtholten
en tegenstroomingen ontstaan.

Waar dus bij centrifugaalpompen
voor polderbemaling, door de
hedendaagsche eischen, men
genoodzaakt is de pomp zoo hard
mogelijk te laten loopen, waardoor
men inwendige afmetingen verkrijgt, welke de zooeven
genoemde verschijnselen in de hand werken, zou het van
buitengemeen belang zijn, hierin een beter inzicht te verkrijgen.
Vandaar mijn belangstelling naar de uitkomsten der
Lemmerpompen, bij het ontwerp van welke reeds veel aandacht
aan het bovenstaande werd besteed en om welke reden dan ook deze
pompen onderslagtig geconstrueerd zijn geworden.

Nu aan de droogmaking der Zuiderzeepolders tientallen
van millioenen zullen worden ten koste gelegd en thans ook
langzamerhand het bemalingswerktuig aan de orde zal komen,
welk werktuig ten slotte een voorname rol in de economische
bemaling der polders zal vervullen, meen ik dat het ook voor
deze pompen interessant zal zijn hierover klaarheid te krijgen
en het daarom wenschelijk zal zijn, dat vooraleer men tot
uitvoering zal komen, men enkele duizende guldens bestede
voor proefnemingen, om eenige zekerheid te verkrijgen, dat
de definitieve uitvoering dezer machtige pompinstallaties aan
de hoogste te stellen eischen zal voldoen.

Het lid prof. ir. '''J.C. Dijxhoorn.''' Omtrent de resultaten
met de proefpomp van &bdquo;Jaffa&rdquo; bereikt, mag ik verwijzen naar
hetgeen door de genoemde machinefabriek daaromtrent wordt
medegedeeld.

Van eenige discontinuïteit in de waterlevering van de proefpomp
bij geleidelijke verandering van de opvoerhoogte, welke
bijvoorbeeld veroorzaakt zou kunnen worden door ophooping
van medegevoerde lucht, is niets gebleken. Alle proeven met
de proefpomp vertoonen als resultaat gelijkmatig, vloeiend
verloopende lijnen in de daarvan gemaakte grafieken.

Ook bij de groote pompen in het gemaal is er, wanneer de
pompen eenigen tijd in bedrijf waren, nimmer een afneming
van de waterlevering waargenomen of eenige toeneming van
het vermogen voor het drijven vereischt, verschijnselen die,
zooals aan den geachten spreker evengoed bekend is als aan
mij, bij sommige pompen voor polderbemaling wel eens zijn
voorgekomen.<ref>Voetnoot 8 in oorspronkelijke artikel: Zie ''De Ingenieur'' van 10 April 1920, No. 15, blz. 261.</ref>

Bij een van de 8 pompen van Lemmer zijn geperforeerde
binnenpijpen aangebracht (fig. 14) aan de buizen, die bij het
aanzuigen de lucht uit de zuigbochten van de pomp afvoeren
naar den vacuumketel. Het is niet gebleken dat het volledig
aanzuigen hierdoor in korter tijd of met meer zekerheid
geschiedt. Evenmin is gebleken dat, nadat de pomp eenigen tijd
heeft gewerkt, de opbrengst bij hetzelfde aantal omwentelingen
kan worden verhoogd of ook het vereischte drijfvermogen
kan worden verminderd door deze aanzuigpijpen nog eens
gedurende enkele oogenblikken in werking te stellen.

In het algemeen gedroeg de pomp met de geperforeerde
binnenhuizen zich geheel op dezelfde wijze als de 7 andere.

===Betreffende het rendement van de pompen===
Het lid prof. ir. '''R.H. van Mourik Broekman'''. Het is
mij nog niet duidelijk dat een vergelijking van de absolute
totale drukhoogte verliezen van verschillende pompen met
verschillende opvoerhoogten een goeden grondslag vormt voor
de beoordeeling van de meer of minder goede werking. Voor
een pomp met groote opvoerhoogte en goed rendement zal het
absolute drukhoogteverlies grooter kunnen zijn dan voor een
pomp met een kleine opvoerhoogte en slecht rendement, en zou
dus die pomp met een goed rendement in een soortgelijk
staatje, als u geeft, een slecht figuur maken.

In de tweede plaats zou ik willen vragen of, om de
werking van de door u bedoelde verschillende pompen te
kunnen vergelijken, het eigenlijk niet noodig zou zijn het
rendement van de pompen van dit gemaal te kennen bij een
opvoerhoogte van 1 m, waarvoor deze pompen immers in de
eerste plaats geconstrueerd zijn.

Is dit rendement af te leiden en welk rendement werd voor
deze opvoerhoogte gegarandeerd?

Het lid prof. ir. '''J.C. Dijxhoorn.''' Met mijn collega Van
Mourik Broekman ben ik het volkomen eens dat de schadelijke
weerstandshoogte volstrekt niet de eenige grootheid is, die
men bij het onderling vergelijken van de nuttige werking
van pompen in het oog heeft te houden; zij vormt slechts één
van de punten van vergelijking, die vooral voor pompen met
zulke geringe opvoerhoogte als waarmede wij hier te doen
hebben van veel belang is. Wanneer men bij dergelijke
pompen uitsluitend let op het nuttig effect, dus op de verhouding
tusschen het nuttig uitgeoefend vermogen in wpk en het
effectief vermogen op de pompas, krijgt men van zulke pompen
een te ongunstigen indruk. Om een uiterste geval te noemen,
merk ik op, dat een pomp, dienende voor een z.g. schuifgemaal
met opvoerhoogte &bdquo;nul&rdquo;, een nuttig effect &bdquo;nul&rdquo; heeft.

Maar in het algemeen blijft het nuttig effect zeer zeker een
zeer belangrijke factor bij de onderlinge vergelijking van
pompen.

Betreffende de tweede; vraag van mijn collega, moet ik
opmerken, dat ik evenals de anderen, die bij de officieele
beproeving betrokken waren, het betreurde, dat op de dagen
van deze beproeving de opvoerhoogte zooveel lager was dan
in de machine-overeenkomst als normaal was aangenomen;
maar daar voor zulk een volledige beproeving veel voorbereiding
en een vrij talrijk personeel, niet alleen van den
Provincialen Waterstaat van Friesland, maar ook uit Utrecht en uit
Delft bijeen was gekomen, en het zich in het minst niet liet
voorzien binnen welken tijd de omstandigheden gunstiger
zouden zijn, besloten de hoofdingenieur ir. D.F. Wouda en ik
de beproeving toch te laten doorgaan. Wij meenden den
betrokken machinefabrikant niet langer op definitieve
afwikkeling van zijn contract te mogen laten wachten en de
omstandigheden, met name de opvoerhoogten, te nemen zooals
zij op die dagen waren.

Op de laatste vraag van mijn collega moet ik antwoorden,
dat de machinefabriek niet het nuttig effect van de
stoompompwerktuigen had gegarandeerd, doch het stoomverbruik
per wpk-uur.

==Bronnen, noten en/of referenties==
<references/>

<br/>
[[Category:Publicaties]]